बोक्सी प्रथा नेपाल र भारतमा मात्र नभइ विश्वभर नै रहेको पाइन्छ, जसका कारण अबोध महिलाले बोक्सीको आरोपमा प्रताडित हुनु परेको छ । विश्वभर बोक्सी तथा अलौलिक शक्तिको अस्तित्व स्वीकार गर्ने ठूलो जमात छ । रूप–स्वरूपमा विविधता भए तापनि संसारभर नै बोक्सी विद्याबारे विश्वास राखिएको पाइन्छ ।
केही देशमा पुरुषलाई पनि बोक्सी आरोप छिटपुट रूपमा नलगाइएको होइन । तर यस कुप्रथाबाट मुख्यतः महिलानै प्रभावित हुने गरेका छन् । अफ्रिकाका केही देशमा महिलाका साथै बालबालिकालाई पनि बोक्सीको आरोप लगाइ यातना दिनु तथा हत्या गरिनु अत्यन्त दुःखदायी कुरा हो ।
सन् १९९८ मा इण्डोनेसियाको बन्युवान्गी जिल्लामा मात्र बोक्सी आरोपमा लगभग सय जनाको हत्या भयो । सन् २००३ मा कम्बोडियामा आठजना बोक्सी आरोपित मारिए । उक्त घटनामा मानिसका हुलले बोक्सी आरोपितलाई सामूहिक रूपमा हत्या गरेका थिए ।
थाइल्याण्डमा बोक्सी आरोपितलाई बहिष्कार र गाउँ निकाला गरिएका धेरै घटना छन् । बंगालादेशमा छोरा वा पति विदेशमा काम गरिरहेको परिवारमा बुहारीलाई बोक्सी आरोप लगाउने गरेको पाइन्छ । ‘विच् एन्ड विच् हन्ट्ः अ ग्लोवल हिस्ट्री’का अनुसार मध्य तथा लेटिन अमेरिका बिसौँ शताब्दीमा बोक्सी आरोप लगाउनेको केन्द्र बिन्दु नै थियो ।
बोलिभियामा बोक्सी आरोपमा जिउँदै जलाउने, जिउँदै पुर्ने जस्ता घटनाहरूको प्रतिवेदन पाइन्छन् । त्यस्ता घटना विशेष गरी आदिवासी समुदाय बसोबास गरेको स्थान जहाँ सरकारको न्यून उपस्थिति रहेको ठाउँमा हुने गरेको पाइन्छ ।
पपुवा न्यूगिनीमा एकै वर्ष एउटै प्रान्तमा लगभग २०० महिलाहरू बोक्सीको आरोपमा मारिएका प्रमाण छन् । बोक्सी आरोपितलाई यातना दिइन्छ, भीर तथा चट्टानबाट फ्याँकिन्छ, कार वा गाडीको पछाडि घिसारिन्छ, जलाइन्छ वा जिउँदै गाडिन्छ ।
ग्वाटिमाला र हाइटीमा पनि बोक्सी आरोपमा धेरै हत्या भएका छन् । सन् १९६० मा मेक्सिकोको एक जापोटक गाउँमा मात्र बोक्सी आरोपका ८० घटनाहरू दस्तावेजीकरण भएको पाइन्छ । सन् १९५६ देखि १९८४ सम्मका पत्रपत्रिकाका अनुसार पोल्याण्डमा बोक्सी आरोपमा धेरै हिंसा (हत्यालगायत) भएको देखिन्छ ।
युरोपमा सन् १४५० देखि १७५० सम्म बोक्सी आरोपका घटना अत्यधिक भए । त्यस अवधिमा एक लाख बोक्सी आरोपितलाई कारवाही गरिएको र आधा जतिलाई ज्यान सजायँ दिइएको थियो । जसमध्ये तीन चौथाइ जति महिला थिए ।
केन्याको लुग्बारा जातिमा महिलाभन्दा पुरुषलाई बोक्सीको आरोप लगाउने गरेको पाइन्छ । तर केन्याको किसी जनजाति क्षेत्रमा भने महिलालाई नै बोक्सीको आरोप लगाउने गरिन्छ । केन्याको उक्त क्षेत्रमा मे २००८ मा १५ महिलालाई बोक्सी आरोपमा हत्या गरिएको थियो ।
२००७ को सुरुआततिर गाडी दुर्घटना गराएको भन्दै चार महिलालाई बोक्सी आरोपमा मारिएको थियो । निक स्क्वीरिस्का अनुसार पपुवा न्यूगिनीमा एकै वर्ष एउटै प्रान्तमा लगभग २०० महिलाहरू बोक्सीको आरोपमा मारिएका प्रमाण छन् । बोक्सी आरोपितलाई यातना दिइन्छ, भीर तथा चट्टानबाट फ्याँकिन्छ, कार वा गाडीको पछाडि घिसारिन्छ, जलाइन्छ वा जिउँदै गाडिन्छ ।
जाम्बियामा त झन् बोक्सी आरोपका घटना नाटकीय रूपमा बढेको पाइन्छ । एड्सको चिकित्सा विज्ञानसम्बन्धी कुनै उपचार नभएको कारण बिरामीको मृत्युको कारण स्वतः ‘बोक्सी’माथि थोपरिन्थ्यो ।
मानव अधिकारकर्मी सारह गरपका अनुसार त्यस्ता घटनामा ९५ प्रतिशत आरोपित महिला हुने गर्छन्, जसलाई अमानवीय यातना तथा हत्या गरिन्छ । साथै उक्त घटनाक्रममा जसले हस्तक्षेप गर्छ, उसलाई बोक्सी आरोप लगाइ हत्या गर्ने जोखिम रहन्छ ।
तान्जेनियामा पनि बोक्सी आरोपका घटनाहरू धेरै हुने गरेका छन् । ती घटनाका आरोपित अथवा पीडित महिलाहरू नै बढी हुने गर्छन्, त्यसमा पनि वृद्ध महिलाहरू बढी प्रताडित हुने गरेका छन् । तान्जेनियाको एक सरकारी तथ्याङ्कअनुसार सन् १९९८ देखि २००१ सम्म १७ हजार २२० महिलालाई बोक्सी आरोप लगाइएको थियो, जसमा दश प्रतिशत जति मारिएका थिए । त्यस्तै अर्को एक सरकारी तथ्याङ्कअनुसार सन् १९७० देखि १९८४ सम्म ३ हजार ६९३ जना बोक्सी आरोपमा मारिएका थिए ।
सामान्यतया अपाङ्ग, बिरामी, उद्दण्ड वा खराब आचरण भएका बालबालिकालाई यस्ता आरोप लाग्ने जोखिम हुने गर्छ । प्राय आरोपित बालबालिकाका आफ्ना बा, आमा वा दुवै नभएका र आर्थिक समस्यासँग जुधिरहेका सौतेनी अभिभावक वा संयुक्त परिवारसँग बसोबास गरेको देखिन्छ ।
एंगोलाका बालबालिकालाई पनि यस्ता आरोपहरू लाग्ने गरेको पाइन्छ । यस्ता घटना नाइजेरियामा विद्यमान छ, जहाँ बोक्सीको आरोपमा बालबालिकालाई निर्घात कुटपिट गरिन्छ, विष पिलाइन्छ वा जिउँदै जलाउने समेत गरिन्छ । बालबालिकालाई बोक्सीको आरोप लगाइ यातना दिइ घर निकाला गर्नुको पछाडि परिवारको अत्यन्त कमजोर आर्थिक अवस्था नै प्रधान कारण रहेको देखिन्छ । नइच्छाएको बालबालिकालाई निष्कासित गर्नका लागि पनि बोक्सी आरोपलाई औचित्य साबित गर्ने हतियारको रूपमा प्रयोग गरेको पाइन्छ ।
अफ्रिकामा विगतमा भएका स्वास्थ्य संकट (जस्तो बेनिन्मा टिटेनस्को महामारी, पपुवा न्यूगिनीमा मलेरियाको महामारी, घानामा मेनिन्जाइटिस्को उत्पात)का कारण पनि बोक्सी आरोपका घटना बढेको पाइन्छ । कङ्गो, पपुवा न्यूगिनी, तान्जियालगायतका देशमा एच्आइभी–एड्सलाई बोक्सीको शक्तिसँग जोडिन थालियो, जसका कारण बोक्सी आरोपका घटना बढेको देखिन्छ ।
जाम्बियामा त झन् बोक्सी आरोपका घटना नाटकीय रूपमा बढेको पाइन्छ । एड्सको चिकित्सा विज्ञानसम्बन्धी कुनै उपचार नभएको कारण बिरामीको मृत्युको कारण स्वतः ‘बोक्सी’माथि थोपरिन्थ्यो ।
भारत र नेपालमा हुने बोक्सी आरोपित घटनाका आयाम तथा स्वरूपमा धेरै एकरूपता पाइन्छ । भारतको तुलनामा नेपालमा बोक्सीको आरोपमा ज्यान गुमाउने घटना न्यून रहे पनि बोक्सी आरोपमा हुने क्रूर तथा अमानविय हिंसा भने उल्लेखनीय मात्रामा हुने गरेको पाइन्छ ।
छिमेकी मुलुक भारतमा बोक्सीमाथिको विश्वास र यसको नाममा महिलामाथि गरिने हिंसा कहालीलाग्दो छ । भारतको राष्ट्रिय अपराध ब्यूरोका अनुसार सन् १९९१ देखि २०१० सम्म १ हजार ७०० महिलाहरूले बोक्सीको आरोपमा ज्यान गुमाइसकेका छन् भने सन् २००० देखि २०१४ सालभित्र २ हजार ५०० महिलाहरूले बोक्सीको आरोपमा ज्यान गुमाइसकेका छन् ।
यसैगरी सन् २००१ देखि २००८ सम्म १ हजार २६१ जना महिलाले बोक्सीको आरोपमा ज्यान गुमाएका छन् । संयुक्त राष्ट्र संघको रिपोर्टअनुसार भारतमा सन् १९८७ देखि २००३ सम्म २ हजार ५५६ जना महिलाको बोक्सीको आरोपमा ज्यान गयो ।
भारतको राष्ट्रिय अपराध ब्यूरोको तथ्याङ्कको आधारमा वर्षमा १५० देखि २०० जना महिला बोक्सीको आरोपमा मारिन्छन् । साथै भारतको झारखण्ड, हरयाणा, छत्तिसगढ, ओरिसा, पश्चिम बंगाल, मध्य प्रदेश, राजस्थान, आन्द्र प्रदेश, गुजरात, महाराष्ट्र, असाम र विहारसहित बाह्रवटा राज्यमा बोक्सी आरोपित हिंसाहरू बढी हुने गरेको पाइन्छ । बोक्सीको आरोपमा ज्यान गुमाउने घटनामा झारखण्ड पहिलो पङ्क्तिमा रहने गरको छ ।
भारत र नेपालमा हुने बोक्सी आरोपित घटनाका आयाम तथा स्वरूपमा धेरै एकरूपता पाइन्छ । भारतको तुलनामा नेपालमा बोक्सीको आरोपमा ज्यान गुमाउने घटना न्यून रहे पनि बोक्सी आरोपमा हुने क्रूर तथा अमानविय हिंसा भने उल्लेखनीय मात्रामा हुने गरेको पाइन्छ ।
यस्ता घटनासम्बन्धी तथ्याङ्क विभिन्न निकाय (सरकारी तथा गैर सरकारी)मा फरक फरक पाउने गरिन्छ । यस्ता धेरै घटनाहरू डर–धम्की, न्यायिक पहुँचको अभाव, मेलमिलाप आदिका कारण प्रहरीमा दर्ता हुने गरेको पाइँदैन । यही कारण पनि तथ्याङ्कमा फरकपना देखिएको हुुनसक्छ । नेपालमा पछिल्लो २४ वर्षमा (२०५३ देखि २०७७ साउन १० गतेसम्म) नेपाल प्रहरी अपराध अनुसन्धान विभागका अनुसार बोक्सी आरोपमा ३ सय ६८ जनाले यातना पाएका छन् ।
(बोक्सीप्रथा केन्द्रित पुस्तक ‘शल्यक्रिया’बाट । उक्त पुस्तक आज सार्वजनिक हुँदैछ ।)
