रुपन्देही । १७ वर्ष खाडी मुलुकमा बसेर फर्केका लोकप्रसाद काफ्लेलाई नेपालमै टिकाउन ज्योतिष जर्नादन न्यौपाने र सुन्दर भण्डारीले नयाँ योजना बनाए । पूजा सामग्रीको व्यवसायसमेत गरेका उनीहरुलाई नेपालीले प्रयोग गरिरहेको जनैसमेत भारतबाट ल्याएर बेच्नुपरेको पीडाले सताइरहेको थियो ।
भारत तथा चीनबाट आउने जनैमा कुनै शास्त्रीय विधि पूरा गरिएको हुँदैन र यहाँजस्तै ५४ सरा भएको पनि हुँदैन तर खुद्रा पसलमा रहेका यस्ता जनै किन्नुपर्ने बाध्यता रहेको छ ।
आफन्तसमेत रहेका काफ्लेलाई स्वदेशमै राख्नका लागि उनीहरुले कम लगानीमा संचालन हुने उद्योग संचालनको प्रस्ताव गरे ।
एकछिन त काफ्लेलाई विश्वास लागेको थिएन तर लगानी पनि कम लाग्ने र यसको संभावना पनि राम्रो भएको बजार मूल्यांकन पछि न्यौपाने र भण्डारीको योजनामा सहकार्य गर्न तयार भएका हुन् काफ्ले ।
‘विदेशमा खुरुखुरु तलब त बुझ्न पाइन्छ तर त्यहाँको पीडा असैह्य हुन्छ’ काफ्ले भने, ‘उहाँहरुको प्रस्तावले मेरो मन मोडियो, म विदेश छाडेर यही काम थालेको हुँ, निकै सन्तुष्ट छु, पहिलो त परिवारसँग बस्न पाइयो अर्को बाहिरबाट आयातित वस्तुलाई रोक्ने अभियान थालियो र केही रोजगारी पनि दिन सकियो ।’

यहीँ योजनाका साथ सुरु भएको संस्कार जनै उद्योगको उत्पादन अहिले यहाँ मात्रै नभएर विभिन्न देशहरुमा पुग्न थालेको छ ।
नेपालमा हरेक वर्ष करोडौँ जनै खपत भए पनि यसको ठूलो हिस्सा भारत र चीनबाट आयात हुने गरेको छ। अब यस निर्भरता घटाउने लक्ष्यका साथ बुटवलमा सञ्चालित संस्कार जनै उद्योगले स्वदेशमै उत्पादन विस्तार गर्दै निर्यातसम्मको यात्रा सुरु गरेको छ ।
हरि ऊँ पूजा सामग्री उद्योगले सञ्चालन गर्ने यस उद्योगमा शास्त्रीय विधिअनुसार पूर्ण सरा र शिखासहितको ५४ सरे जनै तथा रक्षाबन्धन उत्पादन हुन्छ। पण्डित जनार्दन न्यौपानेका अनुसार, विदेशी जनैको आयात रोक्ने, धर्मसंस्कृतिको संरक्षण गर्ने र स्वदेशमै रोजगारी सिर्जना गर्ने उद्देश्यका साथ उद्योग सञ्चालनमा ल्याइएको हो ।
जनै लगाउँदा संस्कार समेत झल्किनुपर्छ भन्ने मान्यताका साथमा उद्योग स्थापना गरिएको उनले बताए । जनैपूर्णिमामा मात्र नभएर पितृ कार्य र अन्य पूजाआजामा समेत जनैको माग अत्यधिक हुने भएकाले नेपाली बजारको माग पूरा गर्न कठिन रहेको पनि न्यौपानेको भनाई छ ।
’जनै मन्त्रँदा सप्तऋषिलाई तर्पण दिई प्रत्येक डोरामा हुने नौ सराका तन्तुदेवताहरु र शिखामा ब्रह्मा, विष्णु, महेश र जगत्जननीको पूजा गरी गायत्री मन्त्रद्वारा मन्त्रित गरिन्छ,’ न्यौपानेले भने ।

चार वर्षअघि २५ लाखको लगानीमा सुरु भएको उद्योगले वार्षिक १५ लाखभन्दा बढी जनै उत्पादन गर्छ। नेपालमा मात्रै नभई युरोप, अमेरिका लगायतका मुलुकमा रहेका नेपाली समुदायका लागि पनि जनै निर्यात हुँदै आएको छ ।
उद्योगका व्यवस्थापक लोकनाथ काफ्लेका अनुसार, अहिले १२५ जनाले प्रत्यक्ष रोजगारी पाएका छन् । उनले जनै उत्पादनका लागि केही कच्चा पदार्थ भारतबाट ल्याए पनि उत्पादन र गुणस्तर भने पूर्ण रूपमा नेपाली संस्कारअनुसार भएको बताए। अर्का सञ्चालक सुन्दर भण्डारीका अनुसार, बाहिरबाट आउने जनैमा नेपालमा पालन हुने विधि र संस्कारको अभाव हुन्छ, त्यसैले स्वदेशी जनैको प्रयोग आवश्यक छ ।
नेपालमा वार्षिक करिब ५ करोड जनैको माग भए पनि अहिले स्वदेशमा केवल १ करोड मात्र उत्पादन हुने तथ्याङ्क छ। उद्योगका सञ्चालकहरूका अनुसार, यदि सबै नेपालीले नेपाली जनै प्रयोग गर्न सुरु गरे भने यस क्षेत्रमा पूर्ण आत्मनिर्भरता हासिल गर्न सकिन्छ र ठूलो मात्रामा वैदेशिक मुद्रा बचत हुनेछ ।
हिन्दू धर्मालम्बी समक्ष संस्कारसहितको जनै पुर्याउन र आयातित जनैलाई प्रतिस्थापना गर्ने उद्देश्यसहित उद्योगले शास्त्रीय विधि परम्पराअनुसार पूर्ण सरा र शिखा भएको जनै र रक्षाबन्धन उत्पादनगरी नेपाली र विदेशमा रहेका नेपालीसम्म पुर्याउन थालेको हो ।
उद्योगका बजार व्यवस्थापक लोकप्रसाद काफ्लेले भने ‘नेपाली बजारमा बिक्री भइरहेका धेरैजसो जनै अहिले सांस्कार र विधिसम्मत छैनन्’, काफ्लेले भने, ‘आयातित जनैलाई रोक्ने र नेपालीले हातबाट शिखा पारेका जनै नेपालीमा पु¥याउन हामी लागेका छौं ।’
चारैतिरबाट माग बढेकाले उद्योगमा अहिले लगानी र उत्पादन क्षमता दुवै बढाइएको हो । उद्योगका जनै अमेरिका, अष्ट्रेलिया, भारत, यूएई, क्यानडा, जापानलगायत आधा दर्जन देशमा जान थालिसकेको छ । उद्योगका सञ्चालक तथा ज्योतिषी न्यौपानेले विस्तारै उद्योगले सबै आयात प्रतिस्थापन गर्ने लक्ष्य लिएको बताए ।

जनै परमात्मा यज्ञपुरुषको आराधनाको साधान हो । त्यसैले यसलाई देववाणी नाम अति प्राचीन संस्कृत भाषामा अज्ञोपवित भनिएको छ । जनै निर्माणका क्रममा शुद्ध कपासको सुत्र संकलन गरी पवित्रिकृत र एकरूपता कायम गरिएको हुन्छ । यो वर्षको जनैपूर्णिमा शनिबार परेको छ ।
तागाधारीले किन लगाउँछन् जनै ? कसरी बनाइन्छ जनै ? यस्तो छन् विज्ञका सुझावः
नेपाली भाषाभाषीहरूले भन्ने गरेको जनै परमात्मा यज्ञपुरुषको आराधनाको साधन हो। त्यसैले यत्लासई देववाणी नामक अति प्राचीन संस्कृत भाषामा यज्ञोपवीत भनिएको हो । संस्कार यज्ञोपवीत नामकृत यी जनैको निर्माण प्रक्रियामा शास्त्रोक्त विधिको शुद्धतालाई सर्वोपरि महत्त्व दिइएको छ ।
यी जनै निर्माणका क्रममा शुद्ध कपासको सूत्र संकलन गरी पवित्रीकृत स्थानमा शुद्ध आचरण विधिसम्मत पद्धतिअनुसार पवित्र धागोलाई भूःशब्द उच्चारण गरी बाटिन्छ र त्यसपछि तेब्य्राएर एकरुपता कायम गरिएको भने प्रत्येक तन्तुको टुप्पामा ब्रह्मग्रन्थि अर्थात् शिखा बनाइएको छ। यसरी नवतन्तु (नौसरा) संयुक्त विधिसम्मत यज्ञोपवीत तमार गरिन्छ। मी यज्ञोपवीतको शुद्धतामा विश्वस्त हुन ज्योतिष न्यौपानेले आग्रह गरेका छन् ।
यज्ञोपवीत विशेष परिस्थिति तथा समयको अन्तरालमा फेनुपर्दछ । हरेक सुतक र आशौचबाट उम्केको दिन यज्ञोपवीत अनिवार्य रुपम फेर्नुपर्दछ । यसबाहेक नयाँ जनै लगाएको चार महिना व्यतीत भएको छ भने पनि अनिवार्य रुपमा फेर्नुपर्छ । यसरी नै धार्मिक पितकार्य यज्ञ अनुष्ठान आदि र श्राद्धकर्म गर्नुभन्दा अगाडि जनै फेर्न अनिवार्य हुन्छ ।
जनैको कुनै सरा चुँडेमा वा कारणवश शरीरबाट बारिर खसेमा पनि नयाँ जनै फेर्नपर्दछ । एकपटक शरीरबाट खसेको जनै फेरि धारण गर्नु हुँदैन । अनजानमा वा जानीबुभो कुनै अशुद्ध निषिद्ध कर्म गरिएको भए जानकारी भएपछि जनै फेर्नुपर्छ। आशौच नलाग्ने मृतकको शवयात्रा (मलामी) मा सहभागी भएर फर्केपछि पनि जनै फेर्नुपर्दछ ।

जनै फेर्दा गनुपर्ने विधिः
सर्वप्रथम नयाँ जनैलाई शुद्ध जलले पखाल्नुपर्छ। त्यसपछि जल आचमन गरेर पचालेको जनै दायाँ हातमा लिई १० पटक गायत्रीमन्त्र अभिमन्त्रित गर्नुपर्दछ । पढेलेखेका विद्वान्ले त संकल्पसमेत लिनुपर्दछ । यसपछि मात्र तल उल्लेख गरिएको बज्ञोपवीत परम् पवित्रं मन्त्र उच्चारण गरी नूतन बज्ञोपवीत धारण गर्नुपर्दछ ।
नूतन यज्ञोपवीत धारण गरिसकेपछि यथाशक्ति गायत्री मन्त्र जप गर्नुपर्दछ। ज्ञातव्य–नेपाली परम्पराअनुसार ऋषितर्पणीमा विधिवत रुपमा अभिमन्त्रित जनैहरू वर्षभरका लागि धारण गर्न सकिन्छ । यदि ऋषितर्पणीमा विधिवत् रुपमा अभिमन्त्रित गरिएको जनै होइन भने तत्काल सम्पूर्ण विधि पूरा गरेर मात्र धारण गर्नुपर्छ ।
त्यसैगरी, जीर्ण वा पुरानो यज्ञोपवीत हटाउने तरिका पनि अलग्यै छ । नतन यज्ञोपवीत धारण गरिसकेपछि स्वभावत जीर्ण पुरानो यज्ञोपवीतलाई शिरतर्फबाट हटाउनु पर्दछ भनिएको छ। कतैकतै पाउतिरबाट निकाल्नुपर्छ भन्ने पनि उल्लेख भएको पाइन्छ ।
एतावद्विनपर्यन्त ब्रहमत्वं धारितं मया ।
जीर्णत्वातत्परित्यागे मच्छसूत्र यथा सुखम् ।।