सामाजिक सञ्जालको दुष्चक्रमा जेलिएको अनुभूति हुनेबित्तिकै मलेसियाले सामूहिक रूपमा १०औं लाख परिमाणमा मोबाइल मिल्काउने अभियान चलायो । सुन्दा रोचक र हास्यास्पद लाग्थ्यो । आज नेपाली समाज स्वयं सामाजिक सञ्चालको दुष्चक्रमा फसेको देख्दा एक दशक अगाडिको मलेसियाको स्मरण भयो । उदेक लाग्ने मात्र होइन, सिङ्गो समाज नै कंकाल शहर जस्तै पूर्ण विक्षिप्त र जर्जर भएको अनुभूति हुँदैछ । भीड र सामाजिक सञ्जालको रणनीतिक दुष्चक्रबाट जोकोहीको तत्काल रोटी सेकिएला । अन्ततोगत्वा सिङ्गो समाज डुब्नबाट रोक्न सबै असमर्थ हुनेछौं । यो प्रायोजित छ, रणनीतिक छ र नेपाललाई पूर्ण रुपमा असफल राष्ट्र घोषणा गर्न दृश्य र अदृश्य शक्तिहरु अस्त्रको रूपमा प्रयोग गर्दैछन् ।
हामी सञ्जाल प्रयोगको प्रथम चरणमा छौं । त्यसैले अति खती भएको हुनुपर्छ । सञ्जाललाई नवीनतम ज्ञान र अनुसन्धानमा जोडिनुपर्ने विषय हो । आदर्श बाटोमा डो¥याउने सामाजिक सञ्जालको मूल्य आफैं अवमूल्यन हुँदैछ । सञ्जाल दुष्चक्रको उच्च सामाजिक मूल्य हुने भएकोले नेपाली समाजले ठूलो मूल्य नचुकाउला भन्न सकिँदैन । यो गहन विषयमा सामाजिक अनुसन्धान र खोजकर्ताको मूल्यवान समय खर्चिनु आवश्यक देखिन्छ ।
छिमेकी देश भारतमा १५ करोड जनसंख्या निरपेक्ष गरिबी र ६ करोड मानिस अति विपन्न जीवन गुजारा गर्छन् । तर, पुग नपुग ३ करोड जनसंख्या भएको नेपाललाई गरिबीको उपमा दिएर अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्नु शोभनीय विषय पक्कै होइन, जुन सामाजिक सञ्जालले उत्ताउलो तरिकाले प्रस्तुत गर्दैछ । नेपालको आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्र चौपट र सखाप बनाइँदैछ ।
हामी समाजलाई कुन दिशातर्फ डोर्याउँदैछौं ? हाम्रो अठोट के हो ? पूर्णिामाको जून रोज्दैछौं अथवा औंसीको रात ? अर्थतन्त्रको उपचार खोज्दैछौं अथवा तरल बनाउँदैछौं ? अनगिन्ती प्रश्न तेर्सिएका छन् ।
अर्थतन्त्र मन्दीमा परिणत हुनुको एउटा प्रमुख कारण सामाजिक सञ्जाल पनि हो । अर्थतन्त्र अपेक्षाको स्तरबाट सञ्चालन हुन्छ । सकारात्मक र आशावादी वातावरण सृजना गर्न सके अर्थतन्त्र गतिशील र चलायमान हुन्छ । नेपाली अर्थतन्त्र संकुचनमा छ । चालू वर्षमा ३ प्रतिशतको आर्थिक वृद्धि हुने आकलन विश्व बैंकको छ । यसको ठीकविपरीत नकारात्मक वातावरण सृजना गरिए स्वतः अर्थतन्त्र मन्दीमा परिणत हुन्छ । भीड र सामाजिक सञ्जालको चक्रब्यूहले आगोमा घिउ थप्ने काम गरेको देखिन्छ । सञ्जालले नकारात्मक सन्देशमात्र प्रवाह गरेको देखिन्छ ।
पारिवारिक जीवन सखाप हुँदैछ । सत्य बुझ्दै नबुझी सञ्जालका आधारमा निर्णयमा पुग्ने रोग लागेको छ । अभिभावकको मर्यादामा सन्तान र परिवार छैनन् । सन्तान लत्याएर आत्महत्या गर्नेको संख्या दिनप्रतिदिन वृद्धि हुँदैछ । भोलिका कर्णधारहरु कुलत र लतमा फसेका छन् । शैक्षिक गुणस्तरमा निरन्तर ह्रास आइरहेको छ ।
देखासिकी र भड्किलो जीवन शैलीले हाम्रो बचतको दर न्यून हुँदै गएको छ । पूँजी निर्माणको दर न्यून छ । सन् २०२२ मा कुल गार्हस्थ बचत र लगानीको दर जीडीपीको ३१ प्रतिशतको हाराहारीमा छ । न्यून लगानीका कारण रोजगारी सृजना हुन सकेको छैन । हिजो यिनै विषयलाई अन्धविश्वास, मूल्य र मान्यताभित्र समेटिन्थ्यो । उत्पादन छैन । तर, उपभोग जसरी पनि गर्नैपर्छ भन्ने मनोविज्ञान तयार हुँदैछ । किसान कृषिमा जोडिँदैन । जमिन बाँझो छ । उत्पादन र उत्पादकत्वमा ह्रास हुँदैछ । उद्योगपति उद्योग बन्द गरी रियल स्टेटमा लगानी गर्न बाध्य छन् ।
नेपालीको औसत ३ देखि ४ घण्टाको मूल्यवान समय सामाजिक सञ्जालमा खर्चिएको पाइन्छ । जनताको करबाट पारिश्रमिक भुक्तानी प्राप्त गर्ने राष्ट्रसेवकहरुले नै अधिकांश समय सञ्जालमा खर्चिएको पाइन्छ । चीनमा एउटा राष्ट्रसेवकको योगदान उल्लेख्य मात्रामा हुन्छ । प्रतिराष्ट्रसेवक लाखौं सेवाग्राहीले सार्वजनिक सेवा प्राप्त गर्छन् । यहाँ सञ्जालको व्यस्तताले सेवाग्राहीले समय प्राप्त गर्दैन । सेवाग्राहीले सेवा प्राप्त गर्न अतिरिक्त मूल्य र समय बहन गर्नुपर्छ । सञ्जालकै कारण सुशासनमा नेपाल विश्वकै कमजोर राष्ट्र मानिन्छ ।
अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको रूपमा रहेको कृषि क्षेत्र अनुपयोगी हो । व्यवसाय गर्नुहुँदैन । व्यवसायिक वातावरण छैन । नेपालको शैक्षिक प्रणाली ठीक छैन जस्ता अनेकौं नकारात्मक सन्देश सम्प्रेषण गरिन्छ । कसैले पनि उद्यमशीलताको मनोविज्ञान निर्माण गर्न सक्दैन । सञ्चालनमा रहेका उद्योगहरु बन्द हुँदै गएको छ । उद्यमशीलता आफैंमा जोखिम बहन गर्ने कार्य हो । नेपालमा केही गर्नु समाप्त हुनु हो भन्ने संस्कृतिको विकास भयो । पूँजी, प्रतिभा र युवा सबै पलायन भए । श्रमिक, जोखिम बहन गर्ने र उत्पादनमा जोडिएकाहरु पलायन हुनुपर्ने बाध्यतात्मक परिस्थिति सृजना गरिँदैछ ।
सामाजिक सञ्जालले सामाजिक जीवन तरल बनाउँदैछ । सञ्जालकै प्रभावले दिनानुदिन हत्या, हिंसा, अपहरणमा उल्लेख्य वृद्धि हुँदै गयो । सामाजिक सञ्जाल र भीडले जबरजस्त न्याय स्थापित गर्न खोजिँदा अकालमा २ युवा तात्तातो गोलीको शिकार हुन पुगे । यो एउटा दृष्टान्तमात्र हो । सामाजिक सञ्जाल र अनियन्त्रित भीड नै अन्तिम अस्त्र हो भन्ने बुझ्नु ठीक होइन । अर्कोतिर निरीह राज्यमा कुनै पनि समस्याको उपचार समयमै खोज्न सके क्षति रोकथाम गर्न सकिन्थ्यो ।
पारिवारिक जीवन सखाप हुँदैछ । सत्य बुझ्दै नबुझी सञ्जालका आधारमा निर्णयमा पुग्ने रोग लागेको छ । अभिभावकको मर्यादामा सन्तान र परिवार छैनन् । सन्तान लत्याएर आत्महत्या गर्नेको संख्या दिनप्रतिदिन वृद्धि हुँदैछ । भोलिका कर्णधारहरु कुलत र लतमा फसेका छन् । शैक्षिक गुणस्तरमा निरन्तर ह्रास आइरहेको छ ।
चर्चित हुन सामाजिक सञ्जालमा छाडा हुनेको होडबाजी चल्दैछ । संसारमा नदेखिने र नसुनिएका सबै विषय नेपाली सञ्जालमा देखिन्छन्, सुनिन्छन् र भेटिन्छन् । हाम्रो मौलिक संस्कृति हराउँदै गएको छ । हामी फुर्सदिला नेपालीहरु अध्ययन नै नगरी शीर्षकका आधारमा कसिलो धारणा निर्माण गर्छाैं ।
सामाजिक सञ्जालमा अर्धनग्न नृत्य प्रस्तुत गर्न नसक्नेहरु असक्षम र बेकामे हुन् भन्ने भाष्य निर्माण गरिँदैछ । आआफ्नो रोटी सेक्न कोही धर्मको व्यापार, कोही जात, कोही भाषा र पहिचान अनेकौं नग्नताको अस्त्र सामाजिक सञ्जाल भयो । निरीह राज्यमा कुनै नियमन छैन । चर्चित हुन सामाजिक सञ्जालमा छाडा हुनेको होडबाजी चल्दैछ । संसारमा नदेखिने र नसुनिएका सबै विषय नेपाली सञ्जालमा देखिन्छन्, सुनिन्छन् र भेटिन्छन् । हाम्रो मौलिक संस्कृति हराउँदै गएको छ । हामी फुर्सदिला नेपालीहरु अध्ययन नै नगरी शीर्षकका आधारमा कसिलो धारणा निर्माण गर्छाैं । जीवनमा स्कुल र कलेज नदेखेका बकम्फुसेहरु सर्वज्ञानी हुन्छन्, विश्लेषक हुन्छन् । कखरा पनि ठम्याउन नसक्नेहरुको सामाजिक सञ्जालमा तँछाडमछाड देखिन्छ ।
भूकम्प, बाढीपहिरो जस्ता प्राकृतिक विपत्ति आउँछ । समाज आफैं पीडामा हुनु अस्वाभाविक होइन । समाजमा डर र भय सृजना गर्न एकपछि अर्को अनर्गल प्रचार सम्प्रेषण गरिन्छ । धर्म गुरुहरु विश्लेषक हुन्छन् । आफ्नो भविष्य ठम्याउन असमर्थ ज्योतिषहरु भूकम्प र प्राकृतिक विपत्तिको पूर्वानुमान गर्छन् ।
सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग गरी समाजसेवी बन्ने होडबाजी छ । ५० डिग्रीको तातोमा श्रम बिक्री गर्ने सोझा नेपालीहरुलाई प्रभावमा पारेर पैसा संकलन गर्ने समाजसेवीको संख्या ह्वात्तै बढेको देखिन्छ । समाजसेवी र अभियन्ता अभियानमा एक पैसा खर्चिंदैन, बढो रवाफ र ठाँट देखाएर हिँड्छन् । अभियन्ताहरुले समाजसेवा, धर्मको व्यापार, पहिचान, जाति, ज्योतिष पेशाका नाममा अकुत पैसा आर्जनको मुख्य स्रोत बनाए ।
सञ्जालको दुष्चक्रले भ्रष्टाचारको दरमा उल्लेख्य वृद्धि भयो । बजार नियन्त्रणमा कठिनाइ हुँदैछ । राज्यका संयन्त्रहरु निष्प्रभावी छन् । न्याय–अन्याय, सत-असत छुट्याउन सकिँदैन । राज्य संयन्त्रको सबै काम सामाजिक सञ्जालले गर्न थाले । समाजका लागि जोखिम बहन गर्ने पुरानो संस्कृति लोप हुँदै गयो ।
भीड र सामाजिक सञ्जालले राजनीतिक सिस्टम प्रदूषित बनायो । प्रणालीलाई दोषारोपण गरिन्छ । स्वतन्त्रतालाई भीड र सामाजिक सञ्जालको अस्त्रका रूपमा प्रयोग गरियो । सामाजिक सञ्जालको आधारमा नेपाली समाज विभाजित छ । नेता र पार्टी सबै सामाजिक सञ्जालको उत्पादन हुन पुगे । नेता, राजनीतिज्ञ, व्यापारी, विद्वान, लेखक, नायक-खलनायकबीचको पृथक चरित्र भेद गर्न असमर्थ भयौं । विकास, समृद्धि सबै सञ्जालमा हुन थाल्यो । योजना कार्यक्रम सबै सामाजिक सञ्जालका वालहरुमा देखिन थाले । सबैभन्दा छाडा, असंस्कारी र अराजनीतिक मानिस सञ्जाल र भीड दुरुपयोगबाट एकाएक नेता हुन पुगे । राजनीतिक नेतृत्वले निर्णय गर्न सक्तैन । निर्णय गरे पनि कार्यान्वयन गर्न सक्दैन ।
तेस्रो कारण, किताब आजभन्दा दुई वर्ष अगाडि नै तयारी भएको थियो । एउटा पब्लिकेशसनले छाप्ने जिम्मा पनि लियो । तर, लामो समयसम्म पनि होल्डमात्रै गरिदियो, जसले गर्दा हामीलाई झन अप्ठेरोमा पार्यो कि किताब लेखेरमात्र हुने रहेनछ, प्रकाशन गर्न पनि पहाड पल्टाउनु जत्तिकै रहेछ भन्ने लाग्यो र अनि निकट तपाईं जस्ता मित्रहरुलाई पनि भन्नसक्ने हिम्मत हामीमा नआएको हो । तर, कुनै गलत आशय चाहिँ होइन ।
उनको घरभित्रबाट खनिएको सुरुङभित्र १० जनासम्म बसेर बैठक गर्ने हल छ । त्यहाँ बत्ती (टुकी) राख्ने ठाउँ पनि बनाइएको छ र त्यो सुरुङलाई उनको घरमुनिको बारीको कान्लामा निकालिएको छ । अर्काे एउटा सुरुङ चाहिँ घर परतिरको खोल्सामा निकाल्ने र दुश्मन आए त्यतैबाट निस्किएर जंगलैजंगल भाग्ने योजनासाथ सुरुङ बनाइएको थियो । तर, त्यो पूरा नहुँदै रत्नको हत्या भयो र सुरुङ युद्धसम्मको अवस्थामा पुग्नै सकेनन् । उनले यो मात्र होइन, प्रत्येक गाउँमा किताब, दस्तावेज र हतियार लुकाउन र सुरक्षित लुक्न सुरुङ खन्ने योजनासमेत बनाएका थिए ।
– रत्नकुमार बान्तवाको युद्ध व्यवस्थासँग थियो । तर, उनले स्थानीय चमौताका पञ्च नेता पहलमान राईको हत्या गर्न खोजे । तर, उनलाई गोली लागेन । उनीकी श्रीमतीलाई लाग्यो । तत्कालीन पञ्चायती प्रहरीले बान्तवाको हत्या गर्दा उनीसँगै रहेकी नेतृ सुशीला भाग्न सफल भइन् । उनी लुकेको भनेर जंगलमै आगो लगाइयो । विद्रोही रत्नकुमार र सत्ता दुवैका काम कत्तिका जायज लाग्छ तपाईंलाई अहिले सम्झिँदा ?
यो भनेको विचार स्खलित भई शून्यको अवस्थामा पुगेको भन्ने बुझ्नुपर्छ । यस्ता स्खलित भएकाहरुले अध्ययन गर्ने, सर्वहारा वर्गको हितमा काम गर्ने, सामूहिकतामा विश्वास गर्ने भन्ने कुरै हुँदैन, अहिले भएको त्यही हो ।
नेपालमा भइरहेका समस्यालाई सम्बोधन गर्नुपर्नेछ । पार्टीमा भइरहेका बेथिति दीर्घकालीन रुपमा अन्त्य गर्नुपर्नेछ । एक पक्षीय नभइ, गुटको पछि लागेर कसैलाई काखा र कसैलाई पाखा गर्दैन भन्ने विश्वास दिलाउन सक्ने नेतृत्व ल्याउनु परेको छ । समुन्नत नेपाल निर्माण गर्न परिवर्तित कांग्रेसको लागि जनविश्वासिलो नेतृत्व छान्नु नै नेपाली कांग्रेस कार्यकर्ताको लागि ठूलो परीक्षण हो । कांग्रेस नेतृत्व परिवर्तनको प्रशव वेदनामा छ । छटपटी छ । नेतृत्व परिवर्तन, त्यो पनि एउटा फ्रेस नेतृत्वको खोजीमा छ कांग्रेस । यसमा डा. शेखर कोइराला अहिलेको अवस्थामा उपयुक्त देखिनुहुन्छ ।
२ घण्टाको दूरी १५ मिनेटमा पार गर्ने काठमाडौं-तराई द्रुतमार्गको काम हेर्दा नेपालीले अचम्म मान्ने खालका नजिता देखिँदैछन् । जस्तै: निजगढबाट हेटौंडा १० मिनेटमा आइपुग्नेछ । ७०.९७७ किलोमिटरको निजगढदेखि काठमाडौंसम्मको यात्रा एक घण्टाको हुनेछ । अर्थात, अब काठमाडौंबाट भारतीय सीमा पुग्न साढे एक घण्टामात्र लाग्नेछ । अझ रोचक कुरा द्रुतमार्गमा आउने पहाडलाई छेडेर सुरुङ बनाइएका छन् । सुरुङको लम्बाइमात्रै १०.०५५ किलोमिटर हुनेछ । यो भनेको कुल लम्बाइको झण्डै १५ प्रतिशत भाग सुरुङकै हुनेछ । सुरुङ आधा दर्जन बन्नेछन् । थोरै मिटरको फरकमा आउने र जाने फरक फरक सुरुङ बन्ने भएकोले तिनलाई ६ सुरुङ भन्नमात्रै भएन, ती त दर्जन सुरुङ भए ।
पुलहरु निर्माणमा पनि द्रुतमार्गमा उस्तै रोचक र नयाँ कथाहरु बन्दैछन् । कतिपय पुल नेपालमै पहिलो पटक त कतिपय पुल धरहराभन्दा अग्ला बन्दैछन् । उदाहरणका लागि मकवानपुरको बकैयामा बन्ने पुललाई आइकोनिक पुल मानिएको छ । कर्णाली पुल जस्तै बन्ने यो पुल त्योभन्दा ठूलो हुनेछ । दुई पिलर प्रयोग हुने आयोजनामा खटिएका नेपाली इन्जिनियर सहदेव भण्डारी भन्दै थिए ।
पोखरेलको तर्कमा दम छ । नेपालमा हलो अड्कार गोरु चुट्ने उखान कतै सबैभन्दा धेरै चरितार्थ छ भने त्यो द्रुतमार्गमा छ । रुख काट्न बाधा, ठेक्का लाग्न अवरोध र अदालती मुद्दा मामिला हुँदै जग्गाको अधिग्रहणका तनाव बिछ्याएर सेनाले समयमै नसकेको होलसेल आरोप लाग्ने गरेको छ । सेनालाई काम गर्ने बाटो सहज गरिदिएर काम नभएमा प्रश्न र आलोचना गर्नुपर्नेमा काम गर्ने क्रममा गौंडागौंडामा अवरोध दिएर समयमै सकेन भन्ने सवाल मुखर गरिएको छ ।
सम्भावित वा भएका कमजोरीलाई त्यसैबाट चेक गर्नुपर्छ । तर, द्रुतमार्ग निर्माणलाई विलम्ब गर्नै हुन्न । किनभने यो राष्ट्रिय गौरवको आयोजना हो । बहुदलीय विकासको भव्य विम्ब हो । द्रुतमार्गलाई द्रुत बनाऔं, दर्शनीय बनाऔं ।
गएको माघ ११ गतेबाट नाटक ‘मासिन्या’ थापागाउँस्थित मण्डला थिएटरमा मञ्चन भइरहेको छ । नाटकले तामाङ समुदाय ऐतिहासिक रुपले कसरी राज्यद्वारा विभेद र अन्यायमा पारियो भन्ने विषयलाई मूल मुद्दा बनाएको छ । राज्यले कानून नै जारी गरेर तामाङ समुदायलाई कसरी ‘मासिन्या’ बनायो, अनेक षड्यन्त्र र जालझेल गरेर क्रमिक रुपमा तामाङ समुदायलाई कसरी आफ्नै थातथलो छाड्न बाध्य बनायो, नाटक ‘मासिन्या’ले भन्छ । कथित विकासका नाममा राज्यले तामाङहरुको पहिचान कसरी उधिन्यो, नाटक ‘मासिन्या’ले भन्छ ।
नाटकको सुरुमै जोखनाको दृश्य छ । ‘बोन्बो’ (झाँक्री)ले झारफुक गरेको दृश्यबाट सुरु भएको नाटक विस्तारै पहिचानको मुद्दासँग जोडिँदै जान्छ । नाटकको मुख्य पात्र च्याङ्बाले छोर्तेन बनाउँदै गरेको दृश्य आउँछ । मरिसकेका आपाआमाको सम्झनामा बनाइरहेको छोर्तेन उसको सपना हो । तर, च्याङ्बाको सपनाको बाधक बनेर कथित विकास आइपुग्छ । सडक आइपुग्छ ।
अर्कातिर हजुरआमा छिन्, उनी दर्शकलाई हसाउँछिन् । नाटकभरि नै हजुरआमाको भूमिका फिलरको रुपमा प्रयोग गरिएको छ । हजुरआमाहरु त्यस्तै नै हुन्छन् त ? हल्का गाली मिसाएर बोल्ने, हसाउन सक्नेमात्रै हजुरआमा हुन् त ? हजुरआमा त झनै कथाको ठूलो स्रोत पो होला ! मौखिक र प्रत्यक्ष इतिहासको दस्तावेज पो होला ! ‘मासिन्या’मा च्याङ्बाको पुस्ताले भोगिरहेको जीवन हजुरआमाको पुस्ताले कसरी भोगेको थियो ? उनीहरुको समयमा राज्यको ज्यादती कस्तो थियो । कति त्रासदीपूर्ण समय थियो ? हजुरआमा त यी कुरा भन्न पो होलिन् ! तर, नाटकले फिलरको रुपमा मात्रै प्रयोग गरेको देखिन्छ हजुरआमालाई ।
नाटकको पाश्र्वमा तामाङ समुदायको संस्कृति र जनजीवन झल्किने खालको ध्वनिको प्रयोग अझै राम्रोसँग गर्न सकिन्थ्यो । तर, प्रायः काठमाडौंका नाटकघरतिर बजाइने रेगुलर ध्वनिलाई नै कतिपय ठाउँमा प्रयोग गरिएको छ । यसले नाटकलाई तामाङ समुदायको सिंगो सांस्कृतिक प्याकेज बनाउनमा सहयोग गरेको देखिँदैन ।
समग्रमा नाटक सुन्दर छ । सोनाम लामा र बुद्धि तामाङको निर्देशन अब्बल छ । स्याङतान, रुम्बा र राबतले नाटकलाई गहन र गम्भीर बनाउन कुनै कसर बाँकी राखेका छैनन् । रोहनी लामा, शितल थोकर तामाङ, सुलभ पाण्डे, रमिला मोक्तान, सानुमाया तामाङ, इँगिहिपो कोइँच सुनुवारलगायत कलाकारको अभिनय सुन्दर छ । जेडी तमु, सुशील तामाङको कोरियोग्राफी गजब छ । नाटक आउँदो फागुन १२ गतेसम्म मञ्चन हुनेछ ।
