पुच्छरले टेकेर हिँड्नेको यत्रो सान !
हाडविहीन लुर्के लाम्चो किरोको यत्रो मान !
अरुको छालामा मुख जोती रगत चुस्नेको यत्रो आतङ्क !
साथी सुरेन्द्र फुयाँलको भुँडीमा टोकेको जुका नाइटोभन्दा ठूलो देखेको सम्झेर लेख्न बस्दा अनायासै यो वाक्य लेखियो । परजीवी कीटाणु हो जुका । अरुको भरमा बाँच्ने जुकाले झन्डै मारेको हामीलाई !
हुन त टोकाएर उपचार पनि गराइन्छ जुकाको । विभिन्न पत्रपत्रिकामा यो पढ्न पनि पाइएको छ । केही वर्षअघि शरीर चिलाएकै कारण दाङको तुलसीपुर उपमहानगरपालिका- १९ को प्रादेशिक आयुर्वेद चिकित्सालय, बिजौरीमा जुकाले टोकाएर उपचार गरिएको पढेको थिए ।
दूषित रगत चुसेर जुकाले लैजाने भएकोले छालासम्बन्धी घाउ चिलाउने रोग, डन्डीफोर र रक्त नली अवरोधमा जुकालाई टोकाउने सो अस्पतालका चिकित्सक डाक्टर मदन भण्डारीले भनेको र ५० जना उपचार गरेर फर्केको पनि पढेको थिए । जुका किन्दा एकको तीन सय रूपैयाँमा किनेर ल्याएको डाक्टरले बताएका थिए । एक जनालाई बढीमा पाँचवटा जुकाले टोकाउने गरिन्छ ।
हामीलाई त पाँच हैन पच्चिस/तीस जुकाले टोके होलान् । एकको तीन सय पर्ने जुका तीस वटासम्मले टोक्दा हाम्रो शरीरमा कति पैसा आयो होला ? पख्नुस् , यो हिसाब गर्न नथाल्नुस् । कुरा अर्कै छ यहाँ ।
हामीलाई टोकेको जुकाले अरुलाई टोक्दैन ,टोक्नु हुँदैन उपचारमा । हामीले त एकले टोक्यो भनेर फालेकोले अर्कोलाई टोकेको हो कि के थाहा र ! जाँदा एकलाई टोकेको जुकाले आउँदा अर्कोलाई त्यही जुकाले टोक्न के बेर र !
धन्न अहिलेसम्म जुकाले टोकेको घाउ त्यति चिलाएको छैन कसैलाई र केही भएको छैन ।
हाम्रै आयुर्वेद अस्पतालमा जुकाको टोकाई औषधीको रूपमा प्रयोग गरिने रहेछ । नरदेवी आयुर्वेद चिकित्सालय र राष्ट्रिय आयुर्वेद अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्रमा पनि यस्तो उपचार गरिने गरिन्छ ।
उपचार गर्न जाँदा टोक्दा त्यसले उपचार लाग्दो रहेछ । यसै हिँड्दा टोक्दा त अत्यास लाग्दो रहेछ । जिउँ चिलाएर हैरान हुँदो रहेछ । जता छाम्यो त्यतै जुका भएपछि बाफ् रे बाफ ! कता के गर्नु हुँदो रहेछ । जुकाका बाउ छोरा , आमा छोरी , परिवार सहित र पाँच पुस्तेले अट्याक दिएपछि कस्तो हुँदो रहेछ भन्ने भाद्र १४ को हात्ती छहरा हाइकिङमा बेहोरियो । कहीँ सेना झरे झैँ माथि रुखबाटै झर्छन् जुका ! कहीँ फटाफट हिँडेर टोकिहाल्छन् जुकाले । कहीँ कहाँबाट कहाँबाट कसरी चोर छिरे झैँ छिर्छन् जुका । जुकामय भयो त्यो दिन ।
त्यो दिन बिहान ४:२५ मा बिउँझिए । बेलुका १२:२० मा घर छिरियो । यो बीचको २० घण्टा उधुमै भयो । बिहान पञ्चस्नान गरेर निक्ले । सहर झरीले पूरै नुहाएर सफा थियो । बाटोमा गाडीले मान्छे टिप्दै जान्थ्यो म भने अग्लो घर बनाउने प्रायः होचा मान्छे सम्झिरहेको थिए । टावर र मलको अगाडी गाडी हिँडिरहँदा मैले सम्झे । मान्छे मेरो टावर भन्दाभन्दै जिरो आवर भई संसारबाट शून्यमा विलय भएको ।
आफ्नो लागि भनेर मरिमरी बनाएको घर र जग्गा अरुले भोग चलन गरेको कथाहरू सम्झिरहेँ । ठूलो बन्न हिँडेका र ठूलो भई भनेर हिँडेकाहरू साना मसिना भएका धेरै कथा आफैँले लेखेको सम्झेँ । पानी परिरहेथ्यो । सहर पूरै घुमेर गाडीले गट्ठाघरमा अन्तिम मान्छे टिप्न खोज्दा मदनमणि दीक्षित सम्झिए । उहाँले भनेको कुरा सम्झिएँ ।
भन्नुभएथ्यो “बुझ्नु भयो ढकालजी , मेरो एक राजदूत साथी विदेशबाट विमानस्थल ओर्लने बित्तिकै उसलाई हाम्रो राजधानी हरियो जङ्गल जस्तै लाग्यो रे , अनि उसले भनेथ्यो, यहाँको रुखहरू काट्न नलगाउनु यो बहुतै राम्रो सहर छ है , तर आज हेर्नुस् त मेरै पनि यहाँ तीन वटा घर बने रुख छैनन्, यही रुखले मलाई जीवन दिएको छ ।”
कालीकास्थानको उनको घरमा बसेर भनेको आवाज मेरो कानमा छ । उनी यो संसारमा छैनन् । जीवित नभएका दीक्षितलाई मैले जीवन्त राखेछु । राम्रा आवाज दिँदा, नबिर्सने कुरा गर्दा पनि मान्छे मनमा बाँचिरहने रहेछ भन्ने लाग्यो ।
काठमाडौं सहर हामीले देख्दादेख्दै पनि धेरै रुख ध्वस्त पारेर काटिए । सहरभर सुलुत्त परेको अग्लो मसलाका रुखहरू लस्करै थिए ।
अन्य प्रजातिका रुखहरू पनि थिए । रुख ढल्यो । बिजुलीको पोल लड्यो । मान्छेलाई असर पर्यो । हावाहुरी आएपछि रुख र पोल लडेर मान्छेको मृत्यु भयो भनेर के निहुँ पाउँ कनिका बिकाउँको तालमा रुखहरू सखाप भए । अब त पर कतै रुख रहेछ भने कि जङ्गल कि त त्यो मन्दिर होला भने जस्तै भइसक्यो ।
मान्छे गाडीमा भित्रिन्थे । म बाहिर हेर्दथेँ । बिहानै कौसीमा तरकारी टिपिरहेको महिला देखेँ । अब त जग्गा छैन , हरियाली हेर्न कौसीमा जानु पर्ने भयो भन्ने लाग्यो । सहरमा कौसी खेती पो फस्टाइरहेछ है भने आफैँले आफैँलाई ।
सम्झेँ, हामीले मुलपानीका बारीमा रोपेको रायोको तरकारी खाँदा आँसु आउँथ्यो । अब कौसीमा कहाँको अर्ग्यानिक स्वाद पाउनु र ! आँसु हिजो पनि आउँथ्यो र अहिले पनि । हिजो रायोको पिरोले आँसु आउँदथ्यो । आज स्वाद न व्याद बेस्मारी महँगो किनेर खाँदा आउँछ ।
मैले मुलपानीको साग धेरै मिस गरे ।
बनेपा , धुलिखेल , पाँचखाल , लामिडाँडा , दोलालघाट, सुकुटे , बलेफी , खाँडीचौर , २१ घुम्ती , पाखरहरू (सानो पाखर , ठुलो पाखर , लिसङ्खु पाखर) ,मुँडे, खरिढुंङ्गा हुँदै गाडीले पुरायो शिवपोखरीको डिलमा रहेको खाजा घरमा । जहाँ हामीले रोटी , अन्डा चिया ,तरकारी खायौ ।
बिहानको खाना खाने समयमा खाजा हैन खाना बराबर खान पर्यो भनेर डबल अम्लेट , चिउरा तरकारी थपेर खाइयो । भदौ महिनामै त्यहाँ काठमाडौंमा लाग्ने कात्तिक आइसकेछ । जाडो र कुहिरो थियो । लगभग ५ घण्टा गाडी चढेपछि हामी त्यहाँ पुगेका थियौ ।
१०:३० मा पुगेको हामी खाजा खाएर ११:०० बजे फेरि गाडी चढ्दै बोचगामानागी पुगियो । त्यहाँ लेखिएको थियो । चरिकोट ११ किमी । हात्तीछहरा ७ किमी । भित्तेरी खेल मैदान २ किमी । काठमाडौं जान १२२ किमी । ओहो हामी त १२२ किमी आइसकिएछ भन्ने भयो ।
हिँड्न आएका हामी जम्मा ७ किमी त हो नि भनेर हिँडियो । बाटोमा पानी परेपछि रातो रेनकोट रन्काउनै पर्यो रन्काए । बाटोमा खुकुरी कम्मरमा भिरेर गोठालो गरिरहेका व्यक्ति भेटिए । नाम रहेछ गणेश बहादुर भुजेल(कौशीला गोत्र) । उनले भने “यो भीमेश्वर नगरपालिका वार्ड नं ८ बोच साबिक २ नम्बर र ३ नम्बर वार्डमा जोडिएको छ , र यो एरियामा २ सय घर भुजेल छन् , साथै तामाङ( मोक्तान , रुम्बा ,पाख्रिन , ग्याबा , बम्जन ) र बस्नेत छन् , यहाँ आलु बन्दा , मकै कोदो लगाउने गर्दछौँ ।”
गाउँ दुःखमा पनि हाँस्छ । सहर सुखमा पनि रुन्छ ।
उनका कुरा सुन्दा यस्तै लाग्यो ,भन्दै थिए “छहरा वार्ड नम्बर आठको मात्रै हैन, दोलखाको मात्रै हैन , देशकै सम्पदा हो , छहरालाई धेरै मान्यता गर्नुपर्ने सडकका कारणले गर्दा सकिएन् , पानी परे कुहिरो लागे छहरा देखिँदैन , त्यहाँ गिप्सिङ, भुँडे , निगाला र बिरौटा खोला काटेर मात्र छहरा पुगिन्छ , सबैले छहरालाई पूजा गर्दछन् ।”
भेडाहरू कराइरहेका थिए । गाई चरिरहेका थिए । मैलो लुगा र गमबुट लगाएका भुजेल हाँसिरहेका थिए । उनको हाँसो अहिले सम्झँदा पनि मन हाँसिरहेछ । अरुण मोक्तान छेवैमा बसेर त्यहाँ कतिघर मोक्तान छन् भन्दै थिए । उनी बताइरहेका थिए ।
बिस्तारै उकालो उक्लँदै गइयो । साने घरको फलैँचामा ठूलो मान्छे बसिरहेका थिए । उनी थिए ८९ वर्षीय बलबहादुर भुजेल । उनले श्रुति परम्परा कायम राख्दै बाउबाजेबाट सुनेको कुरा बताए । मान्छेहरू आफू कान नसुनेपछि चर्केर बोल्दछन् भन्ने सुनेको थिए । उनी पनि त्यस्तैमा एक थिए ।
चर्को स्वरमा उनले कथा हाले ।
“त्यो छहरा हाम्रो यो एरियाको भगवान् हो ,उहिले छहरा मुनि इन्द्रेणी पर्ने दह थियो, छहराको पानी दुङदुङ झरेर , त्यो दहमा मान्छे छिर्यो भने निक्लनै सक्दैनथ्यो , त्यो छहरामाथि चउर छ , त्यहाँ भेडी गोठ थियो रे , हाम्रा पूर्खाले भेडा चराउँदै लगेछन् र चउरमा राखेछन् , रात पर्यो पोखरीको वरिपरि भेडा बसे रे, भेडा त निराए भेडाको रक्षार्थ हिँडेको कुकुरलाई भोक लाग्यो , कुकुरलाई खोले पकाउन लागेछन् कहिल्यै उम्लँदैन , रात अबेर भइसक्यो उम्लँदैन , देवतामाथि ताप्के रहेछ अनि कहाँबाट उम्लन्थ्यो ,कुकुरलाई काँच्चै दिएछन् , के काम यो चुल्होको भनेर एक ढुङ्गोलाई खुकुरीले खप्प हान्दिएछन् , पूरै चोइटै गएछ र ढुङ्गाबाट रगत आएछ त्यो बेलादेखि त्यो देवतालाई पूजा गर्ने चलन छ, त्यहाँ जे माग्यो त्यही पूरा हुन्छ,हाम्रो त पूरापूर विश्वास छ ।”
विश्वासमा बसेको गाउँलाई कहाँ हुन्छ त्यस्तो भनेर एक दिन गएकोले किन अविश्वास हाल्नु भनेर हिँडियो । ढुङ्गाको बाटो र घर हुन्जेल त सजिलै हिँडिएको थियो । अब बिस्तारै चउर देखिए । झन् रमाइलो भयो । चउरबाट बाटो चल्न सर्टकर्ट उकालोमा लागियो । अब सुरू भयो जुकाको आगमन ।
ममात्रै जुका लाग्यो भनेर टिप्न थालेको अर्को पनि र अर्को पनि गरी सब जुका टिप्न थाले । पानी परिरहेछ । बाटो चिप्लो छ । हिलो छ । कहिलेकहीँ खुट्टा यता टेक्यो भन्यो टन्नै रक्सीले मात्तिएको जस्तो खुट्टा हुन थाल्यो । यता टेक्छु भन्यो उता जान्छ । बाटोबाटोमा खोलाहरू कलकल बगेका छन् । सुन्दा मज्जा आउँछ । टेक्दा खोलाको छेउमा हरियो लेउको काई परेकोले चिप्लिएर लडिएला भन्ने डर छ ।
कहिँकहिँ बगेको पानीले जुत्ता नभिजाई हिँडिरहन सकिएन । बचाउँदा बचाउँदै जुत्ता पनि भिजिसक्यो । रेनकोटबाट पानी भित्र पसेर भित्रको टिसर्ट पनि भिजिसकेछ । म पनि एक पल्ट राम दाइ भनेर राम थापालाई बोलाउन खोजेको डङ्ग्रङ्गै ढुंगामा लडे । ए बाबा ! पानी परेको बेला सिस्नुमा समाउन पुगेछु । के भयो होला ? अरुले देख्लान् भन्ने डर छुट्टै भयो आफूलाई । नदुखे र नपोले जस्तै गरेर हिँडे पनि निक्कै बेर दुख्यो । तिघ्रा अझै दुखिरहेछ । सिस्नोको पोलाई भने केही बेरमै ठिक भयो ।
जे जसो भए पनि हिँड्नै पर्यो लक्ष्य नपुगुन्जेल । शिवपुरी पिक चढे जस्तै उकालै उकालो लागिरहेछौँ । आउने छाँटकाँट छैन । उकालोमा त्यहीँ बाटो निक्कै टाढा लाग्दछ । ओरालोमा नजिकै । जम्मा ७ किलोमिटरको बाटो भनेको थियो आउँदै आउँदैन । यसो चिलायो भनेर छाम्यो जुका हातमा आउँछ । एक पल्ट टाउकोमा चिलाएर छामेको त्यहाँ पनि जुका । रेनकोटबाट छिरेर ढाडमा पनि जुका । जुका आतङ्क ।
पानी परेको चिसोमा पतकरको आवाज पनि नआउने । उ पनि रोए जस्तै ओसिलो भइरहेको थियो । घाम लागेको बेला हिँड्दा करमकरम आवाज आउने पतकरलाई पानीले सुताइदिसकेछ । निदाएको झैँ उसको आवाज चुपचाप थियो । पत्कर घुर्ने कुरा भएन आवाज नै आएन ।
भिजेका रुख , भिजेको बाटो हुँदै भिज्दै हिँडियो । बेला बेला माथि गणेश भुजेलले भने जस्तै खोलाहरू आइरहन्थे । उनीहरूको कलकलले र सेतो रङ्गले मन रङ्गी न हुन्थ्यो । चराहरू नदेख्दा भने फेरि मन रङ्गहीन भइरहेको थियो । खोल्सा , खोच र खहरेबाट हिँड्दा टेक्ने ठाउँ नभएर पानीबाटै हिँड्दा जुत्ताको कन्तबिजोग भयो । जसोतसो लड्दै पड्दै घुँडा फोर्दै झरना आइपुगियो ।
साह्रै सुन्दर रहेछ हात्ती छहरा । २७२० मिटर अग्लाइमा रहेको त्यो झरना कम्तीमा १५० मिटर भएको साथीहरूले अनुमान गरे । माथि चउर पुग्न १५० मिटर बढी हिँड्नु पर्ने थियो तर जान सकिने बाटो थिएन । हात्ती छहरा वास्तवमै हात्ती छहरै रहेछ । पहरोबाट झरेको त्यो छहरोमा पहिरोको परवाह छैन । नुहाउने भने कुनै चान्स नै छैन । पर ५० मिटरबाटै हेर्नु पर्दछ । त्यो पनि कुनै बेला कुहिरो लागेर त्यहीँको त्यहीँ नदेख्ने हुँदो रहेछ ।
आवाज र दृश्य साह्रै सुन्दर लाग्यो हात्ती छहराको । प्रचुर पर्यटकीय सम्भावना बोकेको यो छहरालाई हेर्ने सरकार कहिले आउने होला ? बाटोमा कान नसुन्ने र आँखा कम देख्ने भुजेल बा जस्तै भएको सरकारसँग आशा त छैन तर पनि यस्तो भव्य , सुन्दर ठाउँलाई विकास गरे चरिकोट र दोलखाकै नानी गेडी यो छहरा बन्न सक्ने लागिरह्यो ।
क्यामरामा र धीत मरुन्जेल आँखामा फोटो लिएपछि नजिकै ककारोमा बसेर लगेको खाजा खाइयो र झरियो ओरालो ।
दिनभर परेको पानी , नुहाउन नपाउने , चिप्लिएर लड्ने , गाडीमै ११ घण्टा गरेर खुसी भन्दा बढी यातना भएको र जुका हाइकिङ भएको हाइकर्सहरू भन्दै थिए । यसो भन्नेमा तीन फुयाँलहरू राजाराम, नमन र सुरेन्द्र ।
दुई ढकाल म र भुवन ढकाल । दुई कार्की सुमन र नवीन । दुई थापाहरू बम बहादुर र राम । श्रेष्ठहरू सुमन , निराकार , नीरु ,रोनिश , दीपक , गोविन्द गरी ६ जना । जय दाहाल । विष्णुहरि पण्डित , प्रवीण अर्याल ,प्रमिला सापकोटा ,प्रदीप कँडेल, अरुण मोक्तान ,अभिनाश शाह , बाबुकाजी महर्जन , भोला खनाल , रेणु डिसी ,राजेन्द्र भण्डारी ,स्वस्थानी खड्का , सुदीप अधिकारी ,सुमन मानन्धर र सुजन ।
जुकाले कसैलाई पक्षपात गरेन । ३० जनालाई नै टोक्यो । साँच्चै जुकाले बेस्मारी टोक्दा के हुन्छ त भनेर चिन्ता पनि लाग्यो । घरमा आएर प्राणी शास्त्रका प्राध्यापक करणबहादुर शाहलाई सोधे ।
उहाँले जुकाले अत्त्याएको कथै हाल्नुभयो र भन्नुभयो “झन्डै ४० वर्षअघि हेलम्बु तार्केघ्याङ्को स्थानीय बासिले जुका लाग्यो भन्दा उनले भन्थे, जुकाले डाक्टरले जस्तै शरीरमाथि हिँडेर रोग पत्ता लगाउँछ , जहाँ रोग हुन्छ त्यहीँ चुस्न थाल्छ, यस्तो नहुँदो हो त हाम्रो शरीरमा जहाँनिर पनि टोक्नु पर्ने हो किन खोजी खोजिकन निश्चित ठाउँमा मात्रै टोक्दछ?उनले भने अनुसार जुकाले शरीरमा भएको खराब रगतलाई चुस्ने र छाला वा मांसपेशीमा लागेको दुःखाई निको हुन्छ ।”
डाक्टर शाहका अनुसार हालका अध्ययन अनुसन्धानले जुकाको पेटमा ब्याक्टेरिया र भाइरसको बास हुन्छ , यिनले मान्छेको रगत चुसेर लिँदा ती सूक्ष्म जीवाणु मानिसको शरीरभित्र प्रवेश गरेर रोग पैदा गर्न सक्छ । एक-दुई जुकाले टोक्दा केही हुँदैन तर बढी जुकाले टोकेको खण्डमा ब्याक्टेरिया र भाइरस मानव शरीरमा प्रवेश गर्ने र रोग पैदा हुने सम्भावना हुन्छ ।
प्रकृति पनि अचम्मकै छ । जुकाको कुरा सुन्दा पनि छक्क परेँ । जुकाले मान्छेको शरीरको गन्ध , ताप , स्वास फेर्दा मानिस आएको थाहा पाउँछ । जुकाको पाँच जोडी आँखा हुन्छ र सिकार परैबाट पत्ता लगाउँछ । पानीमा भएको जुकाले मान्छे आएको छायाको हलचलबाटै थाहा पाउँछन् । बोल्दै हिँड्नेलाई जुकाले बढी टोक्छ र जो अगाडि छ उसलाई कम पछाडिलाई बढी टोक्छ ।
जुकाको र्यालमा छाला लट्ठ्याउने रासायनिक पदार्थ हुन्छ । उसले टोक्दा त्यो छाड्छ ठुलो घाउ बनाएको पत्तै हुँदैन । त्यसैले जुकालाई प्राकृतिक डाक्टर भनिएको हो । आफूभन्दा १० गुणा बढी रगत चुस्ने भएकोले जुका रगत चुसेपछि ठूलो देखिन्छ । एक पल्ट राम्रोसँग रगत चुस्दा जुकालाई वर्ष दिन वा त्यो भन्दा पनि बढी पुग्छ ।
एकातिर रोग पैदा हुन्छ भने पनि विदेशमा रगतको नशामा रक्त सञ्चार सुचारु गराउने जुकाले टोकाउने पद्धतिलाई “लिच थेरापी” भनिन्छ । जुकाको र्यालबाट निकालिएको औषधि उच्च रक्तचाप ,पायल्स लगायतमा प्रयोग हुन्छ । डाक्टर करनलाई धेरै धन्यवाद दिन मन लाग्यो । उहाँले मुखले मात्रै बोल्नुभएन । लेख नै लौ पढ्नुस र साभार गर्नुस् भनेर दिनुभयो ।
बाफरे ! सानो जुकाको यत्रो कमाल भन्ने लाग्यो । जुका स्वच्छ वातावरणको प्रतीक लाग्यो । पहिले मुलपानीमा हामी हिँड्दा जुका लाग्ने र अहिले प्रदूषण बढेकोले त्यहाँ नपाइने सम्झेँ ।
विदेशमा जुकाको टोकाइबाट बच्न “एण्टीलिच सक्स” जुका अमैत्री मोजा लगाइन्छ । डाक्टर शाहले भने जुकाले टोकेको ठाउँमा गिलो चुना लगाइदिए रक्तस्राव बन्द हुनुका साथै चिलाउने र हुँदैन भन्नुभयो ।
०००
त्यो दिन प्राय सबैले घरघरमा जुका लगे होलान् ।
मेरो लुगामा कहीँ न कहीँ जुका होला भनेर राती नै वासिङ मेसिनको अगाडि लुगा राखेथेँ । श्रीमती सिर्जनाले बिहान वासिङ मेसिनमा लुगा हाल्न जाँदा कराउँदै आइन् “ए बुढा ! लौ न यो के हो मलाई त क्या चिलायो”
यसो हेरेको त सानो जुका ठुलो भइसकेछ । जुका भनेपछि आत्तिएर तीन हात उफ्रने सिर्जनाले हत्तपत्त झारिन् र मैले टिपेर घर बाहिर मिल्काए । पछि सुरेन्द्र भन्छ “यार ! मलाई त अहिले पनि चिलाई रहेछ ।”
भुवन दाइ भन्छन् “नुहाउन लाग्दा बाथरुममा जुका आयो भन्या ।”
अहिले पनि त्यो हात्ती छहरो हाइकका साथीहरूलाई जुकाको ट्रमाले छाडेको छैन । यसो चिलाएर छाम्यो कि जुका आउला भन्ने डर लाग्दैछ । तर, केही नहुने रहेछ र केही हुने पनि रहेछ । तर पनि लाग्यो हात्ती छहरा जानै पर्दछ । जुका लाग्ने समयमा हैन है !
