कस्तो रह्यो त २०८० सालको नेपाली साहित्य क्षेत्र ?
समीक्षक राजकुमार बानियाँको सीधा उत्तर छ, ‘प्रकाशकहरू मान्छेले किताब पढ्दैनन् भन्छन्, पाठक छैन भन्छन् । लेखकहरूले लेखेको लेख्यै गरेको देख्छु । प्रकाशकले छापेको छाप्यै देख्छु । पालिकापिच्छे महोत्सव हुन्छ । त्यो हेर्दा साहित्यको बजार त गुलजार नै देख्छु म ।’
किताबको गुणवत्ताको कुरा गर्ने हो भने चाहिँ त्यो मुस्किल मुस्किल नै रहेको बानियाँको विश्लेषण छ । बानियाँ हाकाहाकी भन्छन्, ‘लेखकहरू मिहेनत नगर्ने, किताबको संख्या मात्रै थप्ने होडबाजीमा छन् । लोकप्रिय हुने लोभ मात्रै लेखकहरूमा देखिएको छ । लेखिएका सबै कुरा साहित्य हुँदैन, तिनले अमर बनाउँदैन भन्ने हेक्का लेखकहरूमा देखिएन ।’
कवि श्रवण मुकारुङ पनि बानियाँसँग सहमत छन् । उनको पनि विश्लेषण छ, ‘गुणात्मक भन्दा पनि यस वर्ष संख्यात्मक हिसाबले किताबहरू धेरै आए । किताब आएको आयै छन्, गतिलो चाहीँ आएका छैनन् ।’
हामीले २०८० सालको साहित्यबारे प्रकाशक, लेखक, पाठक, वितरकहरूसँग पनि बुझ्यौं । यसक्रममा २०८० साल साहित्यका लागि औसत नै रहेको प्रतिक्रिया प्राप्त भयो । प्रकाशित सबै किताब चलेनन् । तर, केही किताबले भने राम्रै व्यापार गरेको समेत देखियो ।
कस्ता किताबहरू बढी बिक्री भए ?
बिक्रीका हिसाबले यस वर्ष आख्यानभन्दा गैरआख्यानको दबदबा रहेको किताब व्यापारीहरू बताउँछन् । जागरण बुक्स हाउसका संचालक गणेश चितौरेको पसलबाट पनि यस वर्ष २०७९ मा आहुतीद्वारा लिखित गैरआख्यान ‘जातवार्ता’, ‘कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र’, डिपी ढकालद्धारा लिखित ‘समाजवाद र नेपाल’, घनश्याम पौडेलद्धारा लिखित ‘धर्म, समाज र संस्कृति’ बढी बिक्री भए ।
तर, आख्यानमा भने जागरण बुक्स हाउसबाट उस्तो संख्यामा किताबहरू गएनन् । बढीमा पाँच-सात प्रति मात्रै बिक्री भएको चितौरेको भनाइ छ । कवितासंग्रहमा भने चन्द्र गुरुङको ‘जब एउटा मान्छे हराउँछ’ र नवीन अभिलाषीको ‘मौलामा बाँधिएको राँगो’ अलि राम्रो गए ।
पोखरामा रहेको हिमालयन रिडर्स कर्नरमा भने बिक्रीको हिसाबले राम्रै भएको संचालक विजय भण्डारी बताउँछन् । हिमालयन रिडर्स कर्नरमा पनि गैरआख्यानकै दबदबा रह्यो यस वर्ष । डा. भेषबहादुर थापाको ‘राष्ट्र परराष्ट्र, शंकर तिवारीद्वारा सम्पादित ‘बीपीको जेल डायरी’ जस्ता किताब पाठकको रोजाइमा परे ।
संचालक भण्डारीका अनुसार आख्यानमा विष्णु सापकोटाको ‘अडिएका पाइला’, बुद्धिसागरको संस्मरण कृति ‘उसले दिएको उमेर’ बिक्रीको हिसाबले राम्रो भयो । कविता संग्रहमा सुमिनाको ‘बागी स्त्रीको आत्मकथा’, नवीन प्राचीनको ‘प्वाँख’ राम्रो बिक्री भए । उनका अनुसार यस वर्ष पाठकले गैरआख्यान सँगसँगै सेलिब्रेटीको आत्मकथाहरू पनि निकै रुचाए ।
सबैतिर बिक्री घटिरहेका वेला चितवनको सम्पूर्ण किताबले भने यस वर्ष राम्रै संख्यामा किताबहरू बेचेको संचालक लेखराम सापकोटा बताउँछन् । विशेष गरेर नयाँ पाठकहरूका कारण बिक्री बढेको सापकोटाको भनाइ छ । उनी भन्छन्, ‘अहिले मैले स्कुललाई टार्गेट गरिरहेको छु । स्कुलहरूले पनि पठनलाई फोकस गरिरहेका छन् । त्यस हिसाबले राम्रै भयो ।’
विद्यार्थीहरूले जीवनी, उत्प्रेरक किताबहरू, आख्यानहरू रुचाएको सापकोटा बताउँछन् । यसका अलवा उनले केही वर्षअघि प्रकाशन भएका अमर न्यौपानेको ‘सेतो धरती’, झमक घिमिरेको ‘जीवन काँडा कि फूल’, आनी छोइङ डोल्माको ‘फूलको आँखामा’, आङसान सुची र नेल्सन माण्डेला जीवनीहरू पनि राम्रो संख्यामा बेचे ।
यस वर्ष छापिएका किताबहरूमा मोहन मैनालीको खेजमूलक ऐतिहासिक दस्तावेजको किताब ‘मुकाम रणमैदान’, डा. थापाको ‘राष्ट्र परराष्ट्र’ संख्यात्मक हिसाबले बढी बेचे । भैरव अर्यालको जीवनीमा आधरित प्रोल्लस सिन्धुलीयद्धारा लिखित ‘भग्न भैरव’ र रमेश सायनको उपन्यास ‘अन्तर’ राम्रो संख्यामा बेचे ।
सम्पूर्ण किताबले बढी संख्यामा बेचेको कविता संग्रहहरू हुन्, गुरुङको ‘जब एउटा मान्छे हराउँछ’, भूपिनको ‘भूपीनका कविता’, एलबी क्षत्रीको ‘को हो त्यो मान्छे ?’, गणेश श्रमणको ‘आगो लिएर गाउँगाउँमा’ । सुमिनाको ‘बागी स्त्रीको आत्मकथा’, रमेश क्षितिजको ‘पर्वत पर्वतमा बटुवा घाम’ र पुराना क्लासिकल किताबहरू पनि थुप्रो बेचे ।
त्यस्तै सुनवर्षी बुक हाउस इटहरीमा गैरआख्यानमा डा. नवराज केसीको ‘शून्यको मूल्य’, डा. थापाकै ‘राष्ट्र परराष्ट्र, भवानी खतिवडाको नियात्रा कृति ‘आकाश ओढेको डोल्पो’, मोमिलाको निबन्धकृति ‘प्रश्नहरू त बाँकी नै रहन्छन्’ धेरै बिक्री भएको संचालक गोविन्द गिरी बताउँछन् ।
आख्यानमा गिरीले यस वर्ष भानु बोखिमको ‘रुमानी साँझ’, बुद्धिसागरको ‘उसले दिएको उमेर’, रमेश सायनको ‘अन्तर’, २०७९ को मदन पुरस्कार प्राप्त विवेक ओझाकृत ‘ऐठन’ राम्रै संख्यामा बेचे । कविता संग्रहमा घनश्याम अस्तित्वको ‘हिचानमाथि महल बनाइरहेको मान्छे’, नवीन प्राचीनको ‘प्वाँख’, सुदिप पाख्रिनको रिप्रिन्ट ‘दगुरिहिँड्ने चौबाटो’ निरज भट्टराईको रिप्रिन्ट ‘धुवाँको धागो’ बढी बिक्री गरे । त्यस्तै प्रदीप रोदनको गलज संग्रह ‘मफलर’ र लोकेन्द्र बन्जराको ‘पलक’ पनि राम्रो संख्यामा बिक्री भएको गिरीको दाबी छ ।
यस वर्ष चर्चामा रहेका प्रकाशक र पुस्तकहरू
किन घटिरहेका छन् आख्यानका पाठकहरू ?
अघिल्ला वर्षहरूमा झैं यस वर्ष पनि किताब प्रकाशनमा कुनै कमी आएको देखिँदैन । बरु झनै धेरै किताबहरू बजारमा आइरहेका छन् । फाइनप्रिन्टले मात्रै २६ वटा किताब प्रकाशन गरेको छ । इंडिगो इंक र शिखा बुक्सको प्रकाशितक किताबको संख्या पनि फाइन प्रिन्टकै हाराहारीमा छ ।
बुकहिलले एक दर्जन किताब बजारमा ल्यायो । बेला पब्लिकेसन्स, फिनिक्स बुक र नेपालयले आधा दर्जन बढी किताबहरू बजारमा ल्याए । अन्य पब्लिकेसनहरूले पनि फाट्टफुट्ट किताबहरू बजारमा ल्याएका छन् । यसैवर्षबाट नयाँ पब्लिकेसन पनि थपिएको छ, माया पब्लिकेसन । यस पब्लिकेसनले युवा साहित्यकार खेम बतासको कथासंग्रह ‘बूढीपोल्ली’को प्रकाशन गरेर यस क्षेत्रमा हात हालेको छ ।
यी मध्ये गैरआख्यानहरू आख्यानको तुलनामा यस वर्ष धेरै बिक्री भए । तर, आख्यानहरू प्रकाशनमा केही कमी आएको छैन । आख्यानको संख्या बढिरहे पनि पाठकको संख्या चाहिँ किन घटिरहेको छ ? जागरण बुक्सका चितौरे अनुमान गर्छन्, ‘आर्थिक मन्दीले पनि होला । अहिले किताब पढ्ने धेरै मान्छेहरू विदेश हिँडे । पछिल्लो चार पाँच वर्षमा किताब पढ्ने पाठकमा कमी आएको छ । सामाजिक संजालले पनि असर गरेको छ ।’
इंडिगोका प्रकाशक विष्णुकुमार पौडेल पनि आर्थिक मन्दीकै कारण बिक्री स्वाट्टै घटेको बताउँछन् । आर्थिक मन्दीकै बीच आफूले प्रकाशन गरेका किताबहरू भने राम्रै गएको शिखा बुक्सका प्रकाशक पुष्पराज बताउँछन् । उनकाअनुसार विश्व कुइँकेलकृत ‘गोपिचा’, ‘बिपीको जेल डायरी’ राम्रै बिक्री भए । तर, अघिल्ला वर्षहरूको तुलनामा भने निराशाजनक नै रहेको बताउँछन् ।
हिमालयन रिडर्स कर्नर, पोखराका विजयका अनुसार यस वर्ष गैरआख्यानकै दबदबा रह्यो । यसको कारण खोतल्छन् विजय, ‘पाठकहरूले चाहेजस्तो आख्यान नआएर पनि होला । साथै पोखरामा फिक्सन कम पढिने भएकाले पनि होला ।’
सुनवर्षी बुक हाउसका गोविन्दले अनुभव गरेको कुरा हो, लकडाउनको समयदेखि धेरैपाठकहरू गैह्रआख्यानतिर लम्किएका छन् । उनी भन्छन्, ‘लकडाउनका वेला घरको र्याकमा थन्किएका प्राय आख्यानका किताबहरू पाठकहरूले पढे । आख्यान लगभग सकिएपछि पाठकहरू गैरआख्यानतिर आकर्षित भएको हुनसक्छ ।’
बेला पब्लिकेसन्सकी बन्दना ढकाल भने हरेक विधाका पाठकहरू निश्चित हुने भएकाले कुनै विधाबीचमा तुलना गर्नु खासै ठीक नभएको बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘आख्यान पनि चाहिन्छ, गैह्रआख्यान पनि चाहिन्छ । पाठक घटेको बढेको भन्दा पनि पढ्ने सामाग्रीको उपलब्धता धेरै भएको हो ।’
आउँदो वर्ष बेलाले आख्यान र गैह्रआख्यान बराबरी नै प्रकाशन गर्ने गरी काम गर्ने ढकालले बताइन् । साथै खगेन्द्र संग्रौलाका सम्पूर्ण रचनाको ‘संग्रौला समग्र’ को निरन्तरता हुने पनि उनले बताइन् ।
कमसल किताबका थुप्रोका कारण खुम्चँदै साहित्यको बजार
गएको पाँच वर्षदेखि किताबको बजार एकदमै खस्किएको बुकहिलका प्रकाशक भूपेन्द्र खड्का बताउँछन् । आर्थिक मन्दीले दैन्दिन हातमुख जोर्नै गाह्रो भएको अवस्था छ । बीचमा विदेशबाट आयात गरिएका किताबमा कर लगाइएपछि कोरोना आयो, कोरोनापछि आर्थिक मन्दी आयो ।
यी कारणले पुस्तकको व्यापारमा ठूलो असर गरेको भूपेन्द्रको विश्लेषण छ । भूपेन्द्र भन्छन्, ‘किताबको व्यापार धेरै नै घट्दैछ । व्यापार कहालीलाग्दो छ ।’
यसमा पाठकहरूको रुचिको विषय पनि छ । संसार डिजिटलाइजेसनमा गएको छ । सबै इन्टरनेटको दुनियाँमा व्यस्त छन् । यसले पनि किताब पठनमा असर गरेको भूपेन्द्रको अनुमान छ । अर्कतिर नेपाली भाषाको किताबको व्यापार कमजोर हुनुमा विद्यालय तहमा प्रदान गरिने शिक्षालाई पनि कारक मान्छन् उनी ।
भूपेन्द्र भन्छन्, ‘माध्यामिक तहसम्म दुईवटा विषय छ नेपाली भाषामा । एउटा अनिवार्य नेपाली अर्को चाहिँ गत वर्षबाट सामाजिक शिक्षा नेपालीमा राखिएको छ । हामीले विद्यालय र विद्यार्थीबाटै भाषा गुमाउँदै गइरहेका छौं । छोराछोरीले पनि अंग्रजी पढोस् भन्ने बाआको इच्छा हुन्छ । अर्कातिर बालबालिका लक्षित किताबहरू पनि कमै प्रकाशन भएका छन् ।’
लेखकहरूले गम्भीर भएर सोच्नुपर्ने अवस्था आएको भूपेन्द्रको विश्लेषण छ । आफू प्रकाशक भएर आउँदाको समय नेपाली साहित्यका लागि ‘गोल्डेन एरा’ भएको र नयाँ लेखकको पनि किताब बिक्ने गरेको बताउँदै भन्छन्, ‘अहिले त जो पनि लेखक भए । खादामाला लगायो, लेखक भयो । बीचमा गुणात्मकतामा ध्यान नै दिएनन् । जसले पनि किताब लेखेर पाठकलाई भुल्याए । यसले राम्रा किताब लेख्ने लेखकहरू पनि मारमा परेका छन् ।’
आफूले त झनै झूर किताबकै चर्चा गरिदिन बाध्य हुनु परेको समीक्षक राजकुमार बानियाँको दु:खेसो छ ।
‘विमोचन गर्न बोलाउँछन्, बोलिदिनैपर्यो । छ महिना, एक वर्षसम्म पछ्याएर समीक्षा लेखिदे भन्छन् । समीक्षा भन्दा पनि सदिक्षा लेखिदेओस् भन्ने चाहन्छन्,’ बानियाँ दुःख सुनाउँदै २०८० बारे बोल्छन् ‘यस वर्ष गर्विलो कृति एकदमै कम छ । गैह्रआख्यानमा केही आशाहरू देखिए । मुकाम रणमैदान, नेपाली संगीत दरबार लगायत केही किताब आशालाग्दो नै लाग्यो । फिक्सनमा कृष्ण गौतमको ‘अद्धैत’ उपन्यास पनि राम्रै लाग्यो ।’
मिडियामा झूर किताबको एकदमै प्रचार हुनु ठूलो समस्या देख्छन् बानियाँ । त्यस्ता झूर किताबहरू अमेरिका पुग्यो, युरोप पुग्यो भनेर सञ्जालमा प्रचार गरिनाले पनि पाठकहरूमा किताबप्रति विकर्षण जागेको बानियाँको तर्क छ ।
राम्रा किताबले लाइमलाइट नपाउनु, झूर किताबको चर्चा अत्यधिक हुनुले पाठकमा विरक्ती आएको बताउँछन् ।
बानियाँ भन्छन्, ‘राम्रो लेखकले मिहेनत गरेको हुन्छ । त्यो अनुपातमा आम्दानी हुँदैन । यही कारण लेखकहरू सेलेक्टिभ विषयमा लेख्छन् । तर, यहाँ दुई तीन महिनामै किताब लेख्ने चलन छ । पुरस्कार खाइहाल्ने लोभमा लेख्ने चलन छ । यो अति भयो । हामी किनारमा बसेर हेर्नेहरूलाई एकदमै पीडा हुन्छ । साथै यहाँ आफ्नो लेखनीमा आत्मविस्वास भएका लेखकहरू एकदमै कम छन् ।’
