छठ पर्व- आस्थाको उज्यालो, प्रकृतिको सम्मान र आत्मशुद्धिको यात्रा

नेपालको विविधता र सांस्कृतिक समृद्धिमा एउटा अत्यन्तै पवित्र एवं महत्वपूर्ण पर्व हो, छठ । यो केवल पूजा होइन, यो त जीवनको साधना हो- जहाँ सूर्यको तेजमा आस्था बल्दल्छ, जलमा आत्मा शुद्ध हुन्छ र आपसी एकता अनि सद्भावको उज्यालो समाजभर फैलिन्छ ।

छठको इतिहास र आध्यात्मिक पृष्ठभूमि

‘छठ’ शब्द संस्कृतको ‘षष्ठी’ शब्दबाट बनेको हो । यसको अर्थ हो, छैटौं दिन । यो पर्व कात्तिक शुक्लपक्षको छैटौं दिनदेखि शुरू भएर लगातार चार दिनसम्म मनाइन्छ । छठको उत्पत्तिको कथा वेदकालीन समयसँग जोडिएको छ, जब ऋषिहरू सूर्यको आराधना गरेर शरीर र आत्मा शुद्ध गर्दथे । यसैगरी महाभारतमा द्रौपदीले सूर्यदेवको आराधना गरी आफ्नो परिवारका दुःख हराएको कथा छ । साथै, रामायणमा भगवान राम र सीताले अयोध्या फर्किएपछि सूर्यदेवलाई अर्घ्य दिएर यो पर्वको परम्परा शुरूवात गरेको जनविश्वास छ।

त्यसयता, सूर्य पूजाको यो संस्कार नेपालका हिन्दु धर्मावलम्बीहरुको विशेषतः तराई–मधेशको प्रत्येक आँगनमा, प्रत्येक नदी किनारमा र प्रत्येक आस्थामा जगेर्ना हुँदै आएको पाइन्छ ।

चार दिनको शुद्धताको साधना

छठ पर्व आस्थाको चार अध्याय हो, जसमा प्रत्येक दिनले आत्मसंयम, श्रद्धा र कृतज्ञताको नयाँ अर्थ बोकेको हुन्छ ।

१. नहायखाय (पहिलो दिन) स्नान गरी घर सफा गरिन्छ, पवित्र भोजन खाइन्छ ।यो दिन आत्मशुद्धिको शुरूवात हो ।

२. खरना (दोस्रो दिन) दिनभर उपवास बसेर साँझ सूर्यलाई खीर, रोटी र फल अर्पण गरिन्छ।त्यसपछि ३६ घण्टासम्म निर्जल व्रतमा बस्ने गरिन्छ । यो आत्मबल र अनुशासनको सर्वोच्च रूप हो ।

३. सन्ध्या अर्घ्य (तेस्रो दिन) अस्ताउँदो सूर्यलाई जल अर्पण गरिन्छ।हजारौं दीपकको उज्यालोमा भक्तजनको मौन प्रार्थना नदीमा प्रतिबिम्बित हुन्छ– त्यो क्षण, शब्दभन्दा धेरै पवित्र हुन्छ ।

४. उषा अर्घ्य (चौथो दिन) उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिँदै भक्तजनले स्वास्थ्य, सन्तान र समृद्धिको कामना गर्छन् । त्यो बिहान सूर्यको पहिलो किरणसँगै हजारौँ मन उज्यालो बन्छन् ।

छठकोआत्माः एकता, सादगी र कृतज्ञता

छठ कुनै जात, वर्ग वा क्षेत्रको मात्रै पर्व होइन, यो राष्ट्रिय आत्माको प्रतीक हो । शहरदेखि गाउँसम्म, धनीदेखि गरिबसम्म, सबै एउटै घाटमा उभिन्छन् । सूर्यका किरणजस्तै आस्था पनि सबैका लागि समान हुन्छ । यही एकता र समानता छठको सबैभन्दा ठूलो सौन्दर्य हो । भक्ति गीत गाउने आमा, माटोमा पाइला टेक्दै अर्घ्य दिने बालक, दीप प्रज्वलित घाट- यी सबै मिलेर छठलाई मानवता र प्रकृतिको उत्साहजनक उत्सव बनाउँछन् ।

भक्तहरूको चुनौती र सुधारका बाटा

तर, आज पनि भक्तजनले धेरै कठिनाइ झेल्नुपर्ने अवस्था आउनु निकै दुःखद् कुरा हो- फोहोर पानी र असुरक्षित घाटहरू, अव्यवस्थित सडक, भीडमा दुर्घटना र महिलाको मिहिनेतप्रति पर्याप्त सम्मानको अभाव।शहरका प्रदूषित नदी र पूजास्थलको कमीले छठको आत्मा नै धमिल्याउने खतरा बढेको छ ।

त्यसैले अब समय आएको छ, सरकार, स्थानीय निकाय र नागरिक सबैले मिलेर छठलाई अझ शुद्ध, सुरक्षित र समावेशी बनाउन कदम चाल्ने ।

सरकारले चाल्नुपर्ने केही अर्थपूर्ण कदम

१. स्थायी र सफा घाट निर्माण, जहाँ पानी स्वच्छ होस्, बत्ती र सरसफार्इको व्यवस्था स्थायी रहोस् ।

२. यातायात र भीड व्यवस्थापन विशेष रुट, महिला र वृद्धका लागि सहज पहुँच ।

३. सुरक्षा र स्वास्थ्य टोली, घाटमा प्रहरी, स्काउट र स्वास्थ्यकर्मीको निरन्तर उपस्थिति।

४. महिलाको सम्मान र सुविधा– व्रतालु महिलाका लागि विश्रामस्थल, निःशुल्क स्वास्थ्य जाँच र सम्मान कार्यक्रम ।

५. पर्यावरणमैत्री छठ- ‘हरित छठ अभियान’ मार्फत प्लाष्टिकरहित पूजा र वृक्षरोपणलाई प्रोत्साहन ।

६. सांस्कृतिक प्रचार- विद्यालय, मिडिया र समुदायमा छठको ऐतिहासिक र नैतिक मूल्य शिक्षण ।

नयाँ पुस्ताका लागि सन्देश

छठ केवल व्रत होइन, यो त जीवनसँगको सम्झौता हो ।

यसले हामीलाई सिकाउँछ, जब हामी सूर्यलाई प्रणाम गर्दछौं, हामी प्रकृतिलाई धन्यवाद दिइरहेका हुन्छौं ।

जब हामी व्रत बस्दछौँ , हामीले आफ्नो इच्छामा नियन्त्रण गर्न सिक्दछौँ । साथै, जब हामी अर्घ्य दिन नदीमा उभिन्छौ ,हामी सबैसँग समान भएर उभिइरहेका हुन्छौँ ।
छठले दिने सन्देश ‘भक्ति केवल पूजा होइन, बानी हो, आस्था केवल विश्वास होइन, जीवन जिउने तरिका हो ।’

सूर्य उदाउँछ, अस्ताउँछ, तर उसका किरण कहिल्यै हराउँदैनन् ।

त्यस्तै, हाम्रो आस्था पनि निरन्तर रहोस् । तर, त्यस आस्थामा सफाई, समानता, सुरक्षा र सम्मान जोडिनुपर्छ ।

यदि सरकार एवं सम्बन्धित निकायले भक्तजनको पीडा महसुस गर्‍यो र हामीले आफ्नै जिम्मेवारी पूरा गर्‍यौं भने, छठ केवल धार्मिक पर्व होइन, सामाजिक पुनर्जागरणको प्रतीक बन्नेछ । हाम्रो ऐतिहासिक एवं धार्मिक यो परम्परालाई संरक्षण एवं प्रवद्र्धन गर्नु हामी सबैको कर्तव्य हो ।

(लेखक सामाजिक अभियन्ता हुन् ।)