‘क्षितिज, आमा र धरती’ : आमाकाे संघर्ष र प्रेरणाकाे कथा

काठमाडौं मोडल कलेजमा विमोचित हुने सरस्वती ज्ञवालीद्वारा लिखित तेस्रो पुस्तक ‘क्षितिज, आमा र धरती’ का बारेमा पूर्वपरराष्ट्रमन्त्री प्रदीपकुमार ज्ञवालीको फेसबुक भित्तामा देखेँ। शुक्रबार कार्यालयबाट ढिलो घर फर्केकाले साँझ एकछिन सामाजिक सञ्जाल चलाउँदा उहाँको पोष्टलाई मोबाइलमा सेभ गरेँ।

श्रीमती शुक्रबार कार्यालयको विशेष कामले उपत्यका बाहिर भएकाले बालबालिकाको हेरचाह गर्ने जिम्मेवारी मेरै थियो। बालबालिकालाई सँगै लिएर पुस्तक विमोचन कार्यक्रममा जाने निधो गरेँ। मैले लेखिका म्याडमको पहिलो कृति ‘लालटिनको उज्यालो’ पनि पढेको छु र उहाँको लेखनमा कुनै कृत्रिमता नहुने भएकाले उहाँ मलाई मनपर्ने लेखिका हुनुहुन्छ।

उहाँ आफैँमा हामी सबैका लागि एक आदर्श नारी पनि हो। बालबालिकालाई लिएर समयमै कार्यक्रमस्थल पुगेँ, तर कार्यक्रम सुरु हुन केही ढिला भयो। मैले कार्यक्रमस्थल पुग्नासाथ एक प्रति पुस्तक खरिद गरिहालेँ, फेरि पछि बालबालिकाले दुख दिएर बीचमै हिँड्नुपर्यो भनेर। हुन पनि त्यस्तै भयो। कार्यक्रम सुरु हुनै लाग्दा मेरो छ वर्षे छोरोको धैर्यता टुट्यो। उसले “बाबा, घर जाने” भन्न थाल्यो। अब मलाई फुर्सद भएन, किनभने बालबालिकाको जिद्दीअगाडि बाबुआमा निरीह हुनु सिवाय केही हुँदैन। सोचेँ: किताब खरिद गरेकै छु।

घर गएर आजै किताब पढेर सक्नुपर्छ। विमोचन कार्यक्रम बीचमै छोडेर हिँड्नुपर्यो। कार्यक्रममा धेरै परिचित अनुहारहरूसँग साक्षात्कार गर्ने र नयाँ अनुहारहरूसँग चिनजान गर्ने अवसर पनि प्राप्त भएको थियो। लेखिकाको लोकप्रियताका कारण पाठकहरूको राम्रो उपस्थिति थियो। हल खचाखच भरिएको थियो, र बाहिर पनि ठूलो भीड थियो।

घर फर्केपछि मेरो मनले कतिखेर किताब पल्टाउन सुरु गरौँ, भनी कौतुहलता जगाएको थियो। किताब पढ्न सुरु गर्दा सशक्त र पेसेवर लेखकको रूपमा अब्बल लेखन शैलीले आकर्षित गर्यो। किताब नसकी, रहन मनले मानेन। एक बसाइमै किताब पढेर सकेँ, अर्थात् सोही दिन राति। केही समयअघि प्रथम महिला राधिका शाक्यद्वारा लिखित दोस्रो पुस्तक ‘आत्मकथा करुणा’ पढेर समीक्षा लेखेको थिएँ। यो पुस्तकले पनि मलाई केही न केही लेख्न बाध्य बनायो। मलाई उहाँको लेखनशैली एकदमै उत्कृष्ट लाग्यो।

मुलुकको राजनीतिक परिवर्तनका लागि उहाँले एक छोरीको सपाङ्गता खोसिनु पर्नुपर्यो, त्यो पीडाको गहिराइ हामीले अनुमान मात्र गर्न सक्छौँ, तर उहाँ हरेक पल त्यसको साक्षी हुनुहुन्छ। यो पुस्तक नै क्षितिज छोरीको जन्मदेखि आजसम्मका जीवनका उकाली–ओराली र त्यसका लागि लेखिकाको सङ्घर्षको कथा हो, वास्तविकताको चित्रण हो ।

पुस्तकमा कुनै काल्पनिक कुरा छैन। देशको राजनीतिक परिवर्तनका लागि लागेका राजनीतिक सिपाहीको श्रीमतीको रूपमा उहाँका जीवनका सङ्घर्षका पलहरूलाई पुस्तकमा उतारेर उहाँ धेरैका लागि प्रेरणाको पात्र बन्नुभएको छ। श्रीमानको राजनीतिक सफलता र उचाइमा पुग्नुमा उहाँको ठूलो देन छ।

थाहा छैन, अहिलेको राजनीति नीति, निष्ठा, समर्पण, त्याग, सरलता, सिद्धान्तप्रतिको लगावमा कति केन्द्रित छ, तर पहिले राजनीति गर्नेहरू साँच्चै समाजमा आदरणीय लाग्थे र उनीहरूले समाजमा परिवर्तन र रूपान्तरणका लागि सैद्धान्तिक बहस तथा तर्क गर्दै जीवनलाई सोहीअनुसार पालना गर्थे। अहिलेको पुस्तामा त्यो पाउन चामलमा बियाँ भेटाउनुजस्तै कठिन हुन थालेको छ। उहाँले अपाङ्ग छोरीको सेवा र श्रीमानको राजनीतिक भविष्यका लागि आफ्नो सम्पूर्ण जीवन त्याग र समर्पण गर्नुभएको छ।

पुस्तक पल्टाउँदै गर्दा – मान्छेको जीवन कापीका सादा पानाजस्तै रहेछ। केही नलेखे वर्षौँसम्म खाली नै रहन्छ। आफूभित्र लुकेका हजारौँ भावना र विचारका पाटाहरूलाई बन्दाकोबीको पत्रजस्तै एक–एक गरी खोल्दै र लेख्दै जाने हो भने पाकेको अनारको दानाजस्तै रसिलो भएर कला र साहित्यरूपी उडान भर्दै दूर क्षितिजसम्म पुग्न सकिन्छ! (पृष्ठ २–३) यी हरफमा आएर घोरिरहेँ, तर यसको अर्थ पुरै पुस्तक पढेपछि, छर्लङ्ग भयो।

पच्चिस शीर्षक भएको पुस्तकको नाम कुनै शीर्षकसँग मेल खाँदैन, तर आमा र छोरीको यस धरतीमा भएको सङ्घर्षको शृङ्खलाबद्ध लिपी भएकाले पुस्तक पढ्दै जाँदा नाम अत्यन्त सान्दर्भिक लाग्छ। श्रीमानको सल्लाहमा छोरीको नाम आकाश र धरतीको मिलन बिन्दु अर्थात् क्षितिज राख्नुभएको रहेछ।

सायद प्रहरीको खानतलासी नआएको भए यो पुस्तक जन्मने थिएन र लेखिकाको जीवनले अर्कै मोड लिन्थ्यो होला। छोरीको अपाङ्गता हुनुमा तत्कालीन निरङ्कुश राजनीतिक प्रणाली र त्यसविरुद्धको सङ्घर्षमा लेखिकाको जीवन प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको छ।

मुलुकको राजनीतिक परिवर्तनका लागि उहाँले एक छोरीको सपाङ्गता खोसिनु पर्नुपर्यो, त्यो पीडाको गहिराइ हामीले अनुमान मात्र गर्न सक्छौँ, तर उहाँ हरेक पल त्यसको साक्षी हुनुहुन्छ। यो पुस्तक नै क्षितिज छोरीको जन्मदेखि आजसम्मका जीवनका उकाली–ओराली र त्यसका लागि लेखिकाको सङ्घर्षको कथा हो, वास्तविकताको चित्रण हो ।

श्रीमानको राजनीतिप्रतिको लगाव र त्यसमा लेखिकाको पूर्ण सहयोग र त्याग अर्को अनुकरणीय पक्ष छ। जति अप्ठ्यारो परिस्थिति आए पनि आफैँले सङ्घर्ष गर्दै श्रीमानलाई मुलुकको राजनीतिक परिवर्तनको सङ्घर्षमा पूर्ण रूपमा सहयोग गर्नुहुँदा बाधा–अवरोध होला कि भनी सचेत रहँदै क्रान्तिकारी नारीको भूमिका निर्वाह गर्नुभएको छ। उहाँले एकैपटक कति जिम्मेवारी वहन गर्नुभएको रहेछ: अपाङ्ग छोरीको हेरचाह, पारिवारिक खर्च धान्न शिक्षिका, सासू–ससुराको रखवारी, र श्रीमानको राजनीतिक करियरको निरन्तरताका लागि जिम्मेवारी।

सधैँ भूमिगत, घरको सबै जिम्मेवारी उहाँकै काँधमा, त्यसमाथि अपाङ्ग छोरीको जन्म, त्यो पनि श्रीमानको सुरक्षाका लागि कागजात लुकाउने क्रममा भर्याङबाट लडेर पेटमा रहेको बच्चाको मस्तिष्कमा परेको असरले जिन्दगीलाई अर्को मोडमा धकेलिदियो। त्यसपछि उहाँको अर्कै खालका दुख र कष्टका कथाहरू सुरु भए। छोरीलाई निको हुन्छ कि भन्ने आशमा अस्पतालहरू र अन्य विकल्पहरू छन् कि भनी धाउने, फेरि आफ्नो सन्तानका लागि एउटी आमाले के बाँकी राख्छिन् र? उहाँ त्यसको साक्षी हुनुहुन्छ। त्यसमाथि पहिलो सन्तानसँग कति सपना जोडिएका थिए !

अर्को साह्रै नमिठो पक्ष, हाम्रो समाजमा अशिक्षा र रूढीवादी सोचका कारण अपाङ्ग सन्तान पश्चात् बच्चा, आमा र परिवारमा थुप्रने अनेकन लान्छना र शब्दबाणहरू अहिलेसम्म पनि सुध्रिएको छैन। मानिसहरू वास्तविकता नबुझी टिप्पणी र अनावश्यक चियोचर्चो गर्ने गलत संस्कार बसेको छ। जुन कुराको सिकार लेखिका स्वयंले कैयौँपटक हुनुपरेको कुरा पुस्तकमा यत्रतत्र पढ्न पाइन्छ। यो हाम्रो समाजको वास्तविकता हो, यसमा सुधार ल्याउन जरूरी छ र यो पुस्तकले पक्कै पनि योगदान पुर्याउने छ।

“पुरुष कामबाट घर फर्किन्छ, स्त्री कामबाट काममा फर्किन्छ” (पृष्ठ–४२) मा उल्लिखित यो वास्तविकता गाउँघरमा मात्र सीमित नभएर शहरबजारमा पनि उत्तिकै छ। महिलाले कार्यालयको काम सकेर फर्केपछि गृहिणी र बालबालिकाको हेरचाहमा पनि उनै बढी खट्नुपर्ने बाध्यता अहिले पनि छ। सायद पुरुषप्रधान समाजको उपज होला। त्यस्तै, सन्तानका लागि आमाले जीवनमा कति कष्ट खप्नुपर्छ र अपमानका घुट्का पिएर बाँच्नुपर्छ भन्ने कुराको साक्षी म पनि हुँ।

अपाङ्गता भएका सन्तानका आमाहरूले समाजको डरले पनि आफू बिरामी हुने स्थिति सिर्जना हुन्छ। रातदिन सन्तानको पीर–चिन्तामा बिताउने आमाबाबुहरूलाई सधैँ समाजको डर–त्रासमा बाँच्नुपर्छ (पृष्ठ–९५)। यी वास्तविकताको चित्रण उहाँले गर्नुभएको छ। यो सबैले भोगेको यथार्थ हो। किताब पढ्दा धेरै ठाउँमा आँखाबाट आँसु झरेको पत्तै हुँदैन।

आर्थिक अवस्था कमजोर हुँदा र त्यसमाथि अपाङ्ग बच्चाको जन्म हुँदा आमालाई कति कष्ट हुन्छ, त्यो बयान गर्न सकिँदैन। त्यस्तै, अपाङ्ग छोराको सट्टा छोरी हुनुको थप कष्ट छ। यौन दुर्व्यवहारदेखि बलात्कारसम्मका अपराधिक घटनाका समाचार हामीले सुनेका छौँ, तर त्यस्तै अपाङ्गताका नाममा स्थापित र यिनलाई देखाएर कमाउन पल्केका सङ्घ–संस्थाहरूका व्यवहार पनि पुस्तकमा प्रस्तुत गर्नुभएको छ, जुन उहाँले स्वयं भोगेका कुरा हुन् (पृष्ठ–१०८–११८)।

पृष्ठ १२१ मा गएर म रोकिएँ। हुन त, बच्चा बिरामी हुँदा बुबा–आमालाई बढी चिन्ता हुन्छ, तर उहाँले व्यक्त गरेको यो भावले गहिरो मन छोयो, मुटु काँपेर आयो – म त त्यस्ती आमा हुँ, जसको सन्तान आजीवन निको हुँदैन। उसलाई कहाँ दुखेको छ, के भएको छ, उसको मर्म के हो, थाहा पाउन सक्दिन।

अनुमानको भरमा उसको उपचार खोज्न बाध्य हुन्छु। त्यस्तै, पृष्ठ १२५ मा पुनः रोकिएँ – आमाले सन्तानको भाव र भाषा बुझ्ने सामर्थ्य राख्छन् भनिन्छ। तर आमा भएर पनि नानीको भाषा बुझ्ने सामर्थ्य मसँग छैन। मानौँ, ऊ संसारको सबैभन्दा कठिन भाषा बोल्छ।

उसको अनुहारमा संसारको सबैभन्दा कठिन लिपी लेखिएको छ, जसलाई पढ्नु सानोतिनो कुरा होइन। मुटु जल्न आगो चाहिँदैन रहेछ। बिनाआगो जलाउन र गलाउन सक्ने रहेछ सन्तानको पीडाले। न कसैसँग बाँड्न मिल्ने! न त कसैलाई भन्न नै सकिने। नानीसँगको मेरो यो कस्तो सम्बन्ध हो? कति पीडादायी वास्तविकता व्यक्त गर्नुभएको छ एक भुक्तभोगी आमाले!

यहाँ आफ्नो सन्तानका लागि भोगेका अनुभव र सन्तानका लागि केही बाँकी नराख्ने आमाहरूको वास्तविक चित्रण हो यो। यो केवल सरस्वती ज्ञवालीको मात्र पीडा होइन। त्यस्तै, पढ्दै जाँदा यी हरफहरूले पनि मन छोए – सबैका आमाबुबाले आफ्ना सन्तान सबैभन्दा राम्रो होस् भन्ने चाहन्छन्। तर परिस्थितिले के गराउँछ, कसैलाई थाहा छैन। सन्तान सबै बराबर भए पनि आमाबुबाले जो निर्धो र कमजोर छ, उसैमाथि विशेष ध्यान दिनुपर्छ (पृष्ठ–१३६–१३७)।

उहाँले अपाङ्ग व्यक्तिप्रति र उनीहरूको परिवारप्रति समाजले हेर्ने दृष्टिकोण र गर्ने व्यवहार बदल्नुपर्ने कुरामा जोड दिनुभएको छ। आज सपाङ्ग मानिस भोलि अपाङ्ग हुन पनि सक्छ, र यस्ता धेरै उदाहरण मैले आफैँले देखेको छु। त्यसैले यसमा सुधार ल्याउन जरूरी छ।

पुस्तकमा “अपाङ्ग: शब्द एक, समस्या अनेक” शीर्षकमा अपाङ्गताका विभिन्न प्रकार र सोहीअनुसारका जटिलताहरूको बारेमा व्यक्त गर्नुभएको छ, जहाँ अपाङ्गताका समस्याको गहिराइहरू त्यसको अवस्थाअनुसार हुने कुरालाई आफ्नो अनुभव र अपाङ्ग सन्तानका अभिभावकहरूसँगको सङ्गतका विभिन्न उदाहरणसहित उल्लेख गर्नुभएको छ (पृष्ठ १३८–१४४)।

पुस्तकलाई विट मार्दै गर्दा केही वर्ष अघिको यात्राको क्रममा भैरहवा विमानस्थलको याद आयो। जहाँ मैले डा. चित्र वाग्लेसँग प्रत्यक्ष रूपमा साक्षात्कार गरेको थिएँ, उनले गाउँका धेरै जनालाई नयाँ जीवन दिए, धेरैको मन र मुटुमा बसे, तर आफू क्यान्सर रोगका कारण अकालमा मृत्यु भयो।

उनको अर्को कष्टकर पाटो पनि थियो – उनको बच्चा पनि अपाङ्ग थियो। त्यही यात्रामा रहेका एकजना साथी भन्दै थिए – सन्तान सपाङ्ग जन्मनु पनि आमाबुबाका लागि ठूलो भाग्य हो। तर कुन आमाबुबाले आफ्नो सन्तान अपाङ्ग जन्मोस् भन्छन् र? वास्तवमा, त्यो भवितव्य र परिस्थितिले हुने हो।

लेखिकाको जीवनको यो वास्तविकता हो। उहाँले डाक्टरले अपाङ्ग छोरीको दश वर्षको आयु भने पनि छोरीको आयु तीन दशकभन्दा बढी पुर्याइसक्नुभएको छ। यसमा उहाँले विज्ञानलाई समेत माथ गर्नुभयो।

शाङ्ग्रिला मिडिया ग्रुप प्रा.लि.ले प्रकाशन गरेको एक सय छयसट्ठी पृष्ठसहित पच्चिस शीर्षक भएको यो पुस्तकमा उहाँले विशुद्ध रूपमा अपाङ्ग छोरीको जन्मपछि जीवनमा आइपरेको परिस्थितिले जिन्दगीको अर्को मोड लिएको र छोरीको उपचारका लागि गरेको सङ्घर्षको फेहरिस्त छ। यो लाखौँ परिवारको कथा हो, वास्तविकता हो, तर उहाँले लिपिबद्ध गरेर सबैका सामु ल्याउने हिम्मत गर्नुभयो। यो साहस कमैमा हुन्छ, फेरि हाम्रो जस्तो समाजमा लुकाउने प्रवृत्ति बढी छ। एक आमाले आफ्नो अपाङ्ग छोरीका लागि के बाँकी राखिनन्, आखिर आमाको मन हो! हृदयदेखि उहाँलाई साधुवाद दिन चाहन्छु।

यो पुस्तकले पाठकको माया पाइरहोस् र समाजमा अपाङ्ग बालबालिका र उनीहरूका परिवारप्रति गरिने व्यवहार र दृष्टिकोणमा परिवर्तन ल्याउन पक्कै योगदान दिनेछ। आफ्ना जीवनका सङ्घर्षका घटनाक्रमलाई टिपोट गरी पुस्तकको रूपमा पस्कनुभएकोमा लेखिका सरस्वती ज्ञवालीलाई एकपटक हृदयदेखि साधुवाद।