एमालेलाई विद्या भण्डारी किन चाहियो ? केही सवालमा बुझौं

के दुई-दुई पटक गणतन्त्र नेपालको सर्वोच्च र सम्मानित पद (राष्ट्रपति) को गरिमालाई धारण गरेको व्यक्ति फेरि पार्टीको साँघुरो सीमामा फर्किन मिल्छ ? के शीतल निवासको उचाइबाट ओर्लिएर फेरि दलीय शक्तिको संघर्षमा होमिनु नैतिक रूपमा जायज छ ?

यी दुई प्रश्न चिया पसलदेखि सिंहदरबार र ‘ठूला’ भनिने मिडियासम्म व्यापक बनेको छ । यी सामान्य प्रश्न होइनन् । लोकतान्त्रिक मान्यता, संवैधानिक परम्परा र राजनीतिक नैतिकताको मर्मलाई यी प्रश्नले दर्शाउँछ । कुनै पनि राजनीतिक परिघटनालाई त्यसको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, तत्कालीन परिस्थितिको बाध्यात्मक अवस्था र भविष्यको दिशाबोध गर्ने आवश्यकताबाट अलग गरेर हेरियो भने एउटा सतही र भ्रामक टिप्पणीमात्र बन्न पुग्छ ।

विद्यादेवी भण्डारीको सक्रिय राजनीतिमा फर्किने सम्भावित घोषणा कुनै आकस्मिक हुरी वा व्यक्तिगत महत्वाकांक्षाको चट्याङ होइन । यो त नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनको विशिष्ट परिस्थिति, नेकपा (एमाले) भित्रको गहिरो वैचारिक र संगठनात्मक संकट, अनि राष्ट्रिय राजनीतिको जटिल मोडमा एक अनुभवी र एकीकृत नेतृत्वको ऐतिहासिक आवश्यकताको उपज हो ।

यो कदम पछाडिको अनिवार्यतालाई साँच्चै बुझ्न हामीले इतिहासको पानालाई पल्टाएर संघर्षको आगोमा खारिएको एक नेतृत्वको यात्रालाई नियाल्नुपर्छ्, जसको यात्रा उनको पार्टी र राष्ट्रको भाग्यसँग अभिन्न रूपमा जोडिएको छ ।

आन्दोलनको आगोदेखि अग्रणी एमालेसम्म

कुनै पनि नेता रातारात बन्दैन । ऊ समयको गर्भबाट संघर्षको आगोमा खारिएर र जनताको मायाले सिँञ्चित भएरमात्र जन्मिन्छ । विद्या भण्डारीको राजनीतिक यात्रा भोजपुरको एउटा सामान्य किसान परिवारको आँगनबाट शुरू भएर तत्कालीन निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्धको विद्यार्थी आन्दोलनको राँकोमा मिसिन पुगेको थियो । त्यो समयमा बोल्नु भनेको दमनको खुकुरी चल्नु थियो र संगठित हुनु भनेको राज्यको कोपभाजनमा पर्नु थियो । त्यस्तो बेला एउटी किशोरीको मनमा राजनीतिक चेतनाको बीऊ उम्रनु आफैँमा एउटा विद्रोह थियो ।

उनको यात्राले तत्कालीन वामपन्थी विद्यार्थी आन्दोलनको उर्बर भूमि रहेको विराटनगरको महेन्द्र मोरङ क्याम्पसबाट गति लियो । अनेरास्ववियु (पाँचौं) को एक साधारण कार्यकर्ताबाट स्ववियूको कोषाध्यक्षसम्मको यात्रा विचारप्रतिको अविचलित निष्ठा, संगठनप्रतिको समर्पण र नेतृत्व क्षमताको पहिलो सार्वजनिक परीक्षण थियो । महिलालाई घरको चुलो-चौकोमा मात्र सीमित राख्नुपर्छ भन्ने सामन्ती सोच समाजमा गहिरोसँग गढेको बेला एकजना जुझारु महिला विद्यार्थी राजनीतिमा सक्रिय हुनु र आफ्नो पहिचान स्थापित गर्नु आफैँमा एउटा सामाजिक क्रान्तिको बिगुल थियो ।

यदि एमालेभित्रको आन्तरिक संघर्ष झन् चर्कियो र पार्टी थप कमजोर भयो भने यसले समग्र कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई नै निराशातर्फ धकेल्ने छ । एउटा बलियो र एकीकृत कम्युनिष्ट पार्टीको अभावमा वामपन्थी मत विभाजित हुने र दक्षिणपन्थी तथा यथास्थितिवादी शक्ति बलियो हुने खतरा बढ्छ । त्यसैले उनको पुनरागमन वाम आन्दोलनको लागि एउटा ‘टर्निङ प्वाइन्ट’ भएर कि त एकताको ढोका खोल्नेछ, कि त विखण्डनको खाडललाई अझ गहिरो बनाउने छ ।

उनको राजनीतिक र वैचारिक जीवनलाई निखार्ने र एउटा स्पष्ट दिशा दिने काम जननेता मदन भण्डारी र उहाँले प्रतिपादन गर्नुभएको जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) को सिद्धान्तले गर्‍यो । मदन एक व्यक्तिमात्र नभई एक विचार, एक दृष्टिकोण थिए, जसले मार्क्सवाद-लेनिनवादजस्तो वैज्ञानिक दर्शनलाई नेपाली माटोको सुगन्धसँग मिसाएर कसरी लाखौँ जनताको मुक्तिको कार्यक्रम बनाउन सकिन्छ भनेर देखाइदिए । भूमिगतकालको त्यो कठिन समयमा मदनसँगको वैचारिक संगत र सहयात्राले विद्यालाई एक राजनीतिक कार्यकर्ताबाट एक परिपक्व नेतृमा रूपान्तरण गर्‍यो ।

जबज एउटा राजनीतिक सिद्धान्तमात्र नभई कम्युनिष्ट पार्टीलाई कसरी लोकतान्त्रिक बनाउने, कसरी जनताको मन जितेर श्रेष्ठता हासिल गर्ने र कसरी शान्तिपूर्ण माध्यमबाट समाजवादको आधार तयार गर्ने भन्ने एउटा जीवन्त मार्गदर्शन थियो । विद्या भण्डारीले जबजको यही जगमा आफ्नो राजनीतिक यात्रालाई अगाडि बढाइन् । मदनकी जीवनसंगीमात्र नभई जबजकी सच्चा अनुयायी र सहयोद्धा पनि थिइन् ।

२०५० साल जेठ ३ गते दासढुंगाको त्यो कालो दिनले नेपाली राजनीतिबाट मदनलाई भौतिकरूपमा खोसेर लग्यो । त्यो एउटा युगको अन्त्य गर्ने प्रयास थियो । के विचारको पनि मृत्यु हुन्छ र ? मदनले रोपेको जबजको बीऊलाई हुर्काउने र त्यसलाई नेपाली राजनीतिको मूलप्रवाह बनाउने जिम्मेवारी एमालेको काँधमा थियो । त्यो शोकको घडीलाई शक्तिमा बदल्दै मदनको निधनपछि रिक्त काठमाडौं- १ को उपनिर्वाचनमा तत्कालीन सत्ताधारी दलका शीर्ष नेता पूर्वप्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईजस्ता हस्तीलाई पराजित गर्नु विद्या भण्डारीको राजनीतिक जीवनको एउटा ऐतिहासिक ‘टर्निङ प्वाइन्ट’ थियो । उक्त विजय चुनावी जितमात्र नभई मदन भण्डारीप्रतिको अथाह जनसम्मान र जबजको विचारको अनुमोदन थियो । त्यसले विद्या भण्डारीलाई राष्ट्रिय राजनीतिको अग्रभागमा स्थापित गरिदियो ।

महिला अधिकारको अथक पैरवी र ३३५ को कोसेढुंगा

कम्युनिष्ट विचार बोक्ने व्यक्तिले सधैँ वर्गीय मुक्तिको लडाइँलाई सामाजिक विभेदविरुद्धको संघर्षबाट अलग गर्न सक्दैन । विद्या भण्डारीको राजनीतिको एउटा महत्वपूर्ण आयाम भनेको महिला अधिकार र लैंगिक समानताको पक्षमा उनको निरन्तर र अथक संघर्ष हो । अखिल नेपाल महिला संघ (अनेमसंघ) को नेतृत्वमा रहँदा होस् वा पार्टीको केन्द्रीय कमिटीमा उनले सधैँ महिलालाई राजनीतिक र सामाजिक रूपमा सशक्त बनाउनुपर्छ भन्ने आवाजलाई बुलन्द गरिन् ।

उनको सबैभन्दा ठूलो योगदान संसदमा महिलाको ३३ प्रतिशत प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्नुपर्छ भनेर उनले राखेको संकल्प प्रस्ताव थियो । त्यसबेला धेरैले यसलाई असम्भव र अव्यवहारिक भनेर हाँसोमा उडाए । उनको दृढ अडान र निरन्तरको लबिङले गर्दा नै आज नेपालको संविधानले राज्यका हरेक अंगमा महिलाको एक तिहाइ प्रतिनिधित्वलाई मौलिक हकको रूपमा स्थापित गरेको छ ।

यो आधा आकाश ओगट्ने महिलाको आत्मसम्मान, पहिचान र निर्णय प्रक्रियामा अर्थपूर्ण सहभागिताको ग्यारेण्टी हो । आज राष्ट्रपतिदेखि सभामुख, प्रधानन्यायाधीश र स्थानीय तहका हजारौँ पदमा महिलाले नेतृत्व गर्दैगर्दा हामीले त्यसको जग बसाल्ने विद्यादेवी भण्डारीको योगदानलाई बिर्सन मिल्छ ? यो उनको राजनीतिक जीवनको कोसेढुंगालाई इतिहासले सधैँ सम्मानका साथ स्मरण गर्नेछ ।

तीनवटा संकटको भूमरीमा फसेको पार्टीलाई बाहिर निकाल्न एउटा सामान्य मर्मत-सम्भारले पुग्दैन । ठूलै शल्यक्रियाको आवश्यकता पर्छ । त्यसको लागि वैचारिक स्पष्टता, संगठनात्मक अनुभव र बलियो नैतिक धरातल भएको नेतृत्व चाहिन्छ । विद्यादेवी भण्डारीको पुनरागमनको सन्दर्भ यही गर्भबाट जन्मिएको हो ।

नेकपा (एमाले) भित्र उनको यात्रा निरन्तर उकालो लाग्यो । पार्टीपंक्तिमा उनको बढ्दो स्वीकार्यता र नेतृत्व क्षमतालाई प्रमाणित गर्दथ्यो । आठौँ महाधिवेशनबाट पार्टीको उपाध्यक्षजस्तो महत्वपूर्ण पदमा निर्वाचित हुनु यसको प्रमाण थियो । उनले रक्षामन्त्रीको रूपमा देशको राष्ट्रिय सुरक्षाजस्तो संवेदनशील जिम्मेवारीलाई पनि सफलतापूर्वक पूरा गरिन् ।

२०७२ को असोजमा नयाँ संविधान जारी भयो र २३८ वर्ष पुरानो राजतन्त्रात्मक व्यवस्थाको अन्त्य भयो । देशले अब नयाँ राष्ट्रपति चुन्नुपर्ने थियो । नेकपा (एमाले) भित्र विभिन्न नेताको नाम चर्चामा थियो । तर, पार्टीले उनलाई नै किन अगाडि सार्‍यो ? यसका पछाडि केही गम्भीर कारण थिए ।

पहिलो, उनी पार्टीको एकीकरण र वैचारिक निरन्तरताको प्रतीक थिइन् । दोस्रो, महिला अधिकारको आन्दोलनमा उनको योगदान र राष्ट्रिय छविका कारण उनी सबैभन्दा स्वीकार्य उम्मेदवार थिइन् । तेस्रो, भर्खरै जारी भएको लैंगिक समानता र समावेशितालाई अंगीकार गरेको संविधानको कार्यान्वयनको प्रतीकात्मक शुरुवात गर्नका लागि एक महिलालाई राष्ट्र प्रमुख बनाउनु ऐतिहासिक रूपमा सान्दर्भिक थियो ।

त्यसैले, उनको राष्ट्रपतिको उम्मेदवारी पार्टीको निर्णयमात्र नभई नयाँ नेपालको भावनाको अभिव्यक्ति थियो । विद्यार्थी आन्दोलनको एउटा सानो झिल्कोबाट शुरु भएर गणतन्त्र नेपालको सर्वोच्च शिखरसम्म पुगेको यो यात्रा, संघर्ष, त्याग र विचारप्रतिको अविचलित निष्ठाको एउटा अनुपम गाथा हो । यही पृष्ठभूमि र यही राजनीतिक पुँजीलाई नबुझिकन उनको वर्तमान कदमको सही मूल्यांकन हुनसक्दैन ।

गणतन्त्रको सर्वोच्च संस्थाः अपेक्षा र यथार्थ

कुनै पनि संस्था व्यक्तिभन्दा ठूलो हुन्छ । तर, संस्थाको गरिमा र प्रभावकारिता त्यहाँ बस्ने व्यक्तिको विवेक, निष्ठा र दूरदर्शितामा निर्भर गर्दछ । २०७२ सालमा विद्यादेवी भण्डारीले गणतन्त्र नेपालको पहिलो महिला राष्ट्रपतिको रूपमा शपथ ग्रहण गर्दैगर्दा एक व्यक्तिको विजयमात्र नभई वर्षौंदेखिको नेपाली महिलाको संघर्ष र बलिदानको विजय थियो ।

नेपालको संविधानले राष्ट्रपतिलाई संविधानको संरक्षक, राष्ट्रिय एकताको प्रवद्र्धक र राष्ट्राध्यक्षको रूपमा परिभाषित गरेको छ । यो पद कार्यकारी अधिकारबाट अलग भए पनि राष्ट्रिय जीवनमा अत्यन्तै महत्वपूर्ण र सम्मानित भूमिकामा छ । उनको सात वर्षे कार्यकाललाई मूल्यांकन गर्दा जटिल र संक्रमणकालीन राजनीतिको चित्र प्रस्तुत गर्ने उपलब्धि र विवादका तरंग सँगसँगै उठेको देखिन्छ ।

उनको कार्यकालको सबैभन्दा महत्वपूर्ण उपलब्धि भनेको २०७२ को संविधानलाई संस्थागत गर्नुथियो । संविधान जारी भएपछिको संक्रमणकाल अत्यन्तै चुनौतीपूर्ण थियो । त्यही समयमा स्थानीय, प्रादेशिक र संघीय गरी तीनै तहको निर्वाचन सफलतापूर्वक सम्पन्न गराएर देशमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको जग बसाल्ने काम भयो ।

मदन भण्डारीको जबजको विरासत बोकेकी नेतृको रूपमा उनले वैचारिक आधारमा कम्युनिष्टहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याउने नैतिक बल राख्छिन् । यदि यो प्रयास सफल भयो भने यसले नेपाली राजनीतिमा फेरि एकपटक बलियो वामपन्थी ध्रुव निर्माण गर्नेछ, जसले देशको राजनीतिक कोर्षलाई नै बदल्नसक्छ ।

कूटनीतिक मोर्चामा छिमेकी राष्ट्र भारत र चीनसँगको सम्बन्धलाई सन्तुलित बनाउन र अन्य मित्रराष्ट्रसँगको सम्बन्धलाई विस्तार गर्न उनले खेलेको भूमिका स्मरणीय छ । राष्ट्रपति पदमा पुगेपछि पनि उनले महिला अधिकार र सामाजिक सुधारको आफ्नो अभियानलाई बिर्सिइनन् । ‘राष्ट्रपति महिला उत्थान कार्यक्रम’ मार्फत् दुर्गम क्षेत्रका विपन्न महिलाको उद्धार र सशक्तीकरणमा राज्यको ध्यान केन्द्रित गराइन् ।

अब चर्चा गरौँ ती विषयको, जसलाई लिएर उनको सबैभन्दा बढी आलोचना हुने गर्छ । उनको कार्यकालमा सबैभन्दा पेचिलो बनेको विषय थियो दुई पटकको प्रतिनिधिसभा विघटन । आलोचकले यसलाई प्रधानमन्त्रीको असंवैधानिक कदमलाई राष्ट्रपतिले आँखा चिम्लेर सदर गरेको भनेर व्याख्या गरे । हामीले परिस्थितिको गहिराईमा पुगेर हेर्नुपर्छ ।

तत्कालीन समयमा झण्डै दुई-तिहाइको जनमत भएको देशको सबैभन्दा ठूलो राजनीतिक दलभित्रको आन्तरिक कलहले सरकार र संसद दुवैलाई बन्धक बनाएको थियो । सरकार चलाउने दलले नै संसदबाट विश्वास लिन नसक्ने र नयाँ सरकार बन्ने विकल्प पनि नदेखिने अवस्था सिर्जना भएपछि ताजा जनादेशका लागि जनतामा जानु लोकतन्त्रको एउटा विकल्प हो कि होइन ? राष्ट्रपतिले गरेको निर्णय एउटा जटिल राजनीतिक गत्यावरोधलाई संवैधानिक निकास दिने प्रयासको रूपमा हेरिनुपर्छ, जुन मन्त्रिपरिषद्को सिफारिसमा आधारित थियो ।

त्यस्तै, नागरिकता विधेयकबारे सवाल उठ्यो । संसदबाट दुई्-दुई पटक पारित भएको विधेयकलाई राष्ट्रपतिले प्रमाणीकरण नगरेर संविधानको उल्लंघन गरिन् भन्ने आरोप लाग्यो । तर, यसको अर्को पाटो पनि छ । नागरिकताजस्तो अत्यन्तै संवेदनशील विषयमा दलहरूबीच अझ गहिरो छलफल होस्, राष्ट्रिय सहमति कायम होस् भन्ने संविधानको संरक्षकको चिन्तालाई के हामीले गलत भन्न मिल्छ ? उनले विधेयक रोकेको नभई संविधानले नै राष्ट्रपतिलाई दिएको अधिकारको प्रयोग गर्दै पुनर्विचारका लागि फिर्ता पठाएकी हुन् ।

नेकपा (एमाले) लाई किन विद्या भण्डारी चाहियो ?

कुनै पनि रोगको सही उपचार गर्न सबैभन्दा पहिले रोग के हो भनेर ठ्याक्कै किटान गर्नुपर्छ । आज नेकपा (एमाले) मा विद्यादेवी भण्डारीको पुनरागमनको चर्चा गर्दा यसलाई केही नेताको व्यक्तिगत महत्वाकांक्षाको टकरावको रूपमा मात्र व्याख्या गर्नु समस्याको अत्यन्तै सतही विश्लेषण हो । संकट व्यक्तिको होइन, प्रवृत्तिको हो । संकट गुटको होइन, विचारको हो । विद्या भण्डारीको पुनरागमनको आवश्यकतालाई बुझ्न हामीले नेकपा (एमाले) आज कुन-कुन संकटबाट गुज्रिरहेको छ भन्ने कुरालाई इमानदारीपूर्वक स्वीकार गर्नुपर्छ ।

पहिलो र सबैभन्दा गम्भीर संकट हो, वैचारिक । जननेता मदन भण्डारीले प्रतिपादन गर्नुभएको जबजले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई नयाँ उचाइ दियो । मदनको भौतिक अवसानपछि हामीले जबजलाई एउटा जडसूत्रको रूपमा मात्र ग्रहण गरेनौँ । समयको गतिसँगै विकसित र परिमार्जित गर्न सकेनौँ । आजको विश्व र समाजको आकांक्षालाई सम्बोधन गर्ने गरी जबजको जगमा नयाँ वैचारिक संश्लेषण गर्ने काममा पार्टी लगभग असफल भएको छ । गतिहीन विचारले संगठनलाई दिशाहीन बनाउँछ, जुन आज एमालेको मूल समस्या हो ।

दोस्रो संकट हो, संगठनात्मक क्षयीकरण । कुनै बेला सुदृढ र अनुशासित संगठनका लागि चिनिने एमालेमा आज विचारको ठाउँ गुटले र नीतिको ठाउँ नेताको चाकडीले लिएको छ । सामूहिक नेतृत्वको ठाउँमा व्यक्तिवाद हावी भएको छ । यो संगठनात्मक अराजकताले पार्टी र जनताबीचको जीवन्त सम्बन्धलाई कमजोर बनाएको छ ।
तेस्रो संकट हो, राजनीतिक र नैतिक स्खलन ।

कम्युनिष्ट पार्टी समाज बदल्ने आन्दोलन हो, तर पछिल्ला वर्षमा हामीमाथि सत्तामा पुगेपछि जनतालाई बिर्सिएको आरोप लागिरहेको छ । नेताको जीवनशैली र जनताको जीवनस्तरबीचको खाडल बढेको छ । भ्रष्टाचार र अनियमितताका काण्डमा पार्टीका नेताको नाम मुछिन थालेको छ । जनताको विश्वासमा गम्भीर चोट पुर्‍याएको छ ।

यी तीनवटा संकटको भूमरीमा फसेको पार्टीलाई बाहिर निकाल्न एउटा सामान्य मर्मत-सम्भारले पुग्दैन । ठूलै शल्यक्रियाको आवश्यकता पर्छ । त्यसको लागि वैचारिक स्पष्टता, संगठनात्मक अनुभव र बलियो नैतिक धरातल भएको नेतृत्व चाहिन्छ । विद्यादेवी भण्डारीको पुनरागमनको सन्दर्भ यही गर्भबाट जन्मिएको हो ।

विरासतको दायित्व र राजनीतिको नैतिक आयाम

अब प्रश्न उठ्छ, पार्टीमा यति धेरै नेता हुँदाहुँदै किन विद्या भण्डारी नै चाहियो ? के यो नयाँ पुस्ताको अपमान होइन ? यी प्रश्नको जवाफ तर्कसंगत ढंगले दिनैपर्छ ।
उनी केबल व्यक्तिमात्र नभई जननेता मदन भण्डारीको विचार र आदर्शको जीवन्त प्रतीक हुन् । आज पार्टी वैचारिकरूपमा दिशाहीन बनेको बेला जबजको मूल मर्मलाई पुनस्र्थापित गर्नसक्ने वैचारिक क्षमता र अधिकार उनीसँग छ ।

सात वर्षसम्म देशको राष्ट्रपतिजस्तो सम्मानित र निष्पक्ष पदमा बसेर उनले आफूलाई दलीय गुटबन्दीबाट अलग राखी सबै गुटलाई मिलाएर एकीकृत पार्टी निर्माण गर्नसक्ने सर्वस्वीकार्य व्यक्तित्व बनाइन् । उनको राजनीतिक जीवनमा व्यक्तिगत भ्रष्टाचार वा नैतिक पतनको एउटै पनि दाग नलाग्नु सबैभन्दा ठूलो राजनीतिक पुँजी हो, जसको आधारमा उनले पार्टीभित्रको विकृतिविरुद्ध निर्मम प्रहार गर्न सक्छिन् ।

आलोचना नं १– पूर्वराष्ट्रपति जस्तो सम्मानित व्यक्ति फेरि पार्टीको खुद्रा राजनीतिमा आउँदा पदको अवमूल्यन हुन्छ । यसले गलत नजिर बस्छ ।

पद ठूलो कि आन्दोलन ? संस्था ठूलो कि विचार ? जब सिंगो कम्युनिष्ट आन्दोलन नै संकटमा छ । हजारौँ कार्यकर्ताको बलिदानबाट बनेको पार्टी नै विघटनको डिलमा पुगेको छ, त्यतिबेला पदको गरिमा र नजिरको सैद्धान्तिक बहस गरेर बस्ने कि आन्दोलन बचाउन मैदानमा उत्रिने ? नजिर आवश्यकताले बनाउने हो । आजको आवश्यकता आन्दोलनको रक्षा हो । एउटा सेनापतिले युद्धको मैदानमा सिपाही बनेर लड्नुपरे पनि लड्छ, त्यसले युद्ध जिताउँछ भने । यो पुनरागमन पदको लागि नभई आन्दोलनको रक्षाको लागि हो ।

आलोचना नं २– उहाँ राष्ट्रपति हुँदा तटस्थ बस्न सक्नुभएन । उहाँले तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी ओलीको रबर स्ट्याम्पको रूपमा काम गर्नुभयो । उहाँबाट निष्पक्षताको आशा कसरी गर्ने ?

यो आरोपको जवाफ माथि पनि दिएको छु । राष्ट्रपतिको संस्था कार्यकारी होइन । उसले मन्त्रिपरिषद्को सिफारिसमा काम गर्ने हो । तत्कालीन सरकारसँग झण्डै दुई तिहाईको जनमत थियो । त्यो सरकारले गरेको सिफारिसलाई संवैधानिक आधारमा टेकेर कार्यान्वयन गर्नु राष्ट्रपतिको कर्तव्य थियो र बाध्यता पनि ।

समस्याको जड पार्टीभित्रको शक्ति संघर्षले सरकारलाई नै अस्थिर बनायो । त्यसको दोष राष्ट्रपतिलाई दिनु भनेको खोला तर्न नसक्नेले भेललाई दोष दिनुजस्तै हो । जहाँसम्म निष्पक्षताको कुरा छ, अब उनी पार्टी राजनीतिमा फर्किएपछि उनको भूमिका फरक हुन्छ । अब उनी संविधानको संरक्षक नभई पार्टीको संरक्षकको भूमिकामा हुनेछिन् । उनको निष्पक्षताको परीक्षण अब पार्टीका सबै सदस्यप्रति समान व्यवहार गरे, नगरेको आधारमा हुनेछ ।

आलोचना नं ३– उहाँको आगमनले पार्टीमा नयाँ पुस्ताको बाटो रोकिन्छ । यो नेतृत्व हस्तान्तरणको प्रक्रिया विपरीत छ ।

यो सबैभन्दा भ्रामक तर्क हो । के नेतृत्व हस्तान्तरण भनेको एउटा पुस्ताले अर्को पुस्तालाई भग्नावशेष हस्तान्तरण गर्नु हो ? कि, एउटा बलियो र गतिशील संगठन हस्तान्तरण गर्नु हो ?

आज पार्टी जुन वैचारिक र संगठनात्मक संकटमा छ, यदि यसलाई समयमै ‘रेस्क्यु’ गरिएन भने भोलिको पुस्ताले नेतृत्व गर्नका लागि पार्टी नै बाँकी नरहन सक्छ । विद्या भण्डारीको भूमिका पुलको जस्तो हो । एउटा संकटग्रस्त वर्तमान र एउटा आशालाग्दो भविष्यलाई जोड्ने पुल । उनको काम भनेको पार्टीलाई वैचारिक र संगठनात्मक रूपमा पुनर्जीवित गर्ने, विधि र पद्धतिमा चलाउने र एउटा स्वच्छ वातावरण निर्माण गरेर नयाँ पुस्तालाई नेतृत्व हस्तान्तरण गर्ने हो । उनी बाटो छेक्न होइन, बाटो बनाउन आएकी हुन् ।

एमाले र नेपाली राजनीतिको भविष्य

कुनै पनि ठूलो राजनीतिक घटनाले शान्त पोखरीमा ढुंगा हानेजस्तै तरंग पैदा गर्छ । विद्यादेवी भण्डारीको सक्रिय राजनीतिमा फर्कने घोषणाले नेकपा (एमाले) भित्रको शक्ति सन्तुलनमा एउटा नयाँ र शक्तिशाली तरंग सिर्जना गरेको छ । यो तरंगले पार्टीको आगामी महाधिवेशन र समग्र नेतृत्वपंक्तिलाई कसरी प्रभाव पार्छ भन्ने अबको मुख्य चासो हो ।

हाल नेकपा (एमाले) को नेतृत्व अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीको वरिपरि केन्द्रिकृत छ । पार्टीभित्र उहाँको निर्णयलाई चुनौति दिनसक्ने कद भएको अर्को नेताको अभाव खड्किएको थियो । विद्या भण्डारीको आगमनले यो समीकरणलाई ठाडै चुनौति दिएको छ । उनी केवल अर्को एक नेता नभई पूर्वराष्ट्रपतिको नैतिक उचाइ, मदन भण्डारीको वैचारिक विरासत र पार्टीको उपाध्यक्षसम्म भएर काम गरेको संगठनात्मक अनुभव छ ।

यसले उनलाई स्वाभाविक रूपमा ओलीपछिको वा ओलीकै समानान्तर शक्तिकेन्द्रको रूपमा स्थापित गर्छ । यसले पार्टीभित्र लामो समयदेखि एउटै व्यक्तिको वरिपरि घुमिरहेको शक्तिलाई विकेन्द्रित गर्ने र एक स्वस्थ प्रतिस्पर्धाको वातावरण सिर्जना गर्ने सम्भावना बोकेको छ ।

नेकपा (एमाले) आफ्नो महाधिवेशनको संघारमा छ । विद्या भण्डारीको पुनरागमनले महाधिवेशनको गणितलाई पूरै बदलिदिन सक्छ । अब नेतृत्वको दौड वर्तमान पदाधिकारीबीच मात्र सीमित रहने छैन । उनी आफैँ अध्यक्षको उम्मेदवार बन्छिन् वा ‘किङमेकर’ को भूमिका खेल्छिन्, त्यो भविष्यले बताउला । उनको उपस्थितिमात्रले पनि महाधिवेशनमा विचार र नीतिको बहसलाई प्रमुख बनाउन दबाब सिर्जना गर्नेछ ।

गुटगत समीकरणहरू भत्किने र नयाँ समीकरणहरू बन्ने प्रक्रिया शुरू हुनेछ । लामो समयदेखि किनारामा पारिएका वा असन्तुष्ट रहेका नेता-कार्यकर्ताले एउटा नयाँ र वैकल्पिक केन्द्र देख्नेछन्, जसले पार्टीभित्रको आन्तरिक लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउन मद्दत गर्नसक्छ ।

उनको आगमनको परिणाम दुईतर्फी हुनसक्छ । यदि, उनले सबैलाई मिलाएर गुटभन्दा माथि उठेर र विधि-पद्धतिलाई स्थापित गरेर अगाडि बढ्न सकिन् भने उनी पार्टी एकताको सूत्र बन्न सक्छिन् । उनको नेतृत्वमा पार्टीभित्रको चरम गुटबन्दी अन्त्य भई एउटा नयाँ, एकीकृत र शक्तिशाली एमालेको पुनर्जन्म हुनसक्छ । यदि, उनको आगमनलाई पनि अर्को गुटको उदयको रूपमा व्याख्या गरियो र शक्तिसंघर्ष थप चर्कियो भने यसले पार्टीलाई थप विभाजनतर्फ धकेल्ने खतरा पनि उत्तिकै छ । यसको सफलता उनी र पार्टीका अन्य शीर्ष नेताको विवेक र दूरदर्शितामा निर्भर गर्दछ ।

कम्युनिष्ट आन्दोलनको भविष्य एकता कि थप विखण्डन ?

विद्या भण्डारीको पुनरागमनको प्रभाव ‘एमाले पर्खाल’ का चार कुनामा मात्र सीमित रहने छैन । यसले छरिएर रहेका कम्युनिष्ट घटक र समग्र वामपन्थी आन्दोलनको भविष्यमा पनि दूरगामी असर पार्नेछ । नेकपा (एमाले) विभाजित भएर बनेको नेकपा (एकीकृत समाजवादी) लगायत अन्य साना वामपन्थी समूहसँगको एकताको प्रयास पटक-पटक असफल हुँदै आएको छ । यसको मुख्य कारण व्यक्तिगत टकराव र विश्वासको संकट हो ।

पूर्वराष्ट्रपतिको हैसियतले विद्या भण्डारी हालका अन्य नेताको तुलनामा बढी स्वीकार्य र समन्वयकारी व्यक्तित्व बन्न सक्छिन् । उनको पहलमा हुने एकता वार्ताले नयाँ गति लिनसक्छ । मदन भण्डारीको जबजको विरासत बोकेकी नेतृको रूपमा उनले वैचारिक आधारमा कम्युनिष्टहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याउने नैतिक बल राख्छिन् । यदि यो प्रयास सफल भयो भने यसले नेपाली राजनीतिमा फेरि एकपटक बलियो वामपन्थी ध्रुव निर्माण गर्नेछ, जसले देशको राजनीतिक कोर्षलाई नै बदल्नसक्छ ।

अर्कोतर्फ, यदि एमालेभित्रको आन्तरिक संघर्ष झन् चर्कियो र पार्टी थप कमजोर भयो भने यसले समग्र कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई नै निराशातर्फ धकेल्ने छ । एउटा बलियो र एकीकृत कम्युनिष्ट पार्टीको अभावमा वामपन्थी मत विभाजित हुने र दक्षिणपन्थी तथा यथास्थितिवादी शक्ति बलियो हुने खतरा बढ्छ । त्यसैले उनको पुनरागमन वाम आन्दोलनको लागि एउटा ‘टर्निङ प्वाइन्ट’ भएर कि त एकताको ढोका खोल्नेछ, कि त विखण्डनको खाडललाई अझ गहिरो बनाउने छ ।

विद्या भण्डारीको यो कदमले नेपाली लोकतन्त्रका केही आधारभूत प्रश्नमाथि गम्भीर बहस सिर्जना गरेको छ । के पूर्वराष्ट्रपतिले सक्रिय राजनीतिमा फर्कनु नैतिक हो ? यसले सम्मानित संस्थाको गरिमा घटाउँछ कि घटाउँदैन ? यो बहसले भविष्यमा राष्ट्रपतिको पद र त्यसको अवकाशपछिको जीवनबारे कानूनी र संवैधानिक व्यवस्थाहरूमा पुनर्विचार गर्नुपर्ने आवश्यकता औंल्याएको छ । के पूर्वराष्ट्रपतिहरूलाई राज्यले विशेष सम्मान र सुविधा दिएर राजनीतिबाट टाढा राख्ने ? वा, उनीहरूको अनुभव र ज्ञानलाई राष्ट्र निर्माणमा लगाउन दिने ? यो प्रश्नको जवाफले नेपालको लोकतान्त्रिक अभ्यासको भविष्यको दिशा तय गर्नेछ ।

यो घटनाले राजनीतिमा नैतिकताको परिभाषा के हो भन्ने प्रश्न पनि उठाएको छ । के कानूनले नरोकेको कुनै पनि काम गर्नु नैतिक हो ? कि, राजनीतिमा कानुनीभन्दा माथि नैतिक बन्धनहरू पनि हुन्छन् ? उनको पुनरागमनलाई आन्दोलन बचाउने कर्तव्यको रूपमा हेर्ने कि पदको लोभको रूपमा ? यसले हाम्रो समाजको राजनीतिक चेतनाको स्तरलाई पनि देखाउँछ । यो बहसले राजनीतिलाई शक्ति आर्जनको खेलको रूपमा नभई एउटा नैतिक कर्मको रूपमा स्थापित गर्नुपर्ने आवश्यकतालाई जोड दिएको छ ।

अवसर, चुनौती र भविष्यको बाटो

हरेक ठूलो राजनीतिक कदम अवसर र चुनौतिको भारी बोकेर आउँछ । विद्यादेवी भण्डारीको राजनीतिक पुनरागमन पनि यसको अपवाद होइन ।

चुनौतीहरू

– राष्ट्रपति हुँदाका केही निर्णयका कारण गुमेको तटस्थ छविलाई पुनःस्थापित गर्नु र पार्टीका सबै पक्षको विश्वास जित्नु उनको पहिलो र सबैभन्दा ठूलो चुनौती हुनेछ ।

-पार्टीभित्र जकडिएर बसेको गुटबन्दीको जालो तोडेर विधि र पद्धतिमा आधारित संगठन निर्माण गर्नु फलामको च्यूरा चपाउनुसरह हुनेछ ।

-नयाँ पुस्तालाई नेतृत्व हस्तान्तरण गर्ने मार्गचित्र प्रस्तुत गर्न नसके उनीमाथि बाटो छेकेको आरोप लागिरहने छ ।

अवसरहरू

-जबजको मर्मलाई आजको सन्दर्भमा व्याख्या गर्दै पार्टीलाई वैचारिक रूपमा पुनर्जीवित गर्ने ऐतिहासिक अवसर उनीसँग छ ।

-आफ्नो कद र छविको प्रयोग गरेर छरिएका कम्युनिष्टलाई एकतावद्ध गरी बलियो वामपन्थी शक्ति निर्माण गर्ने अवसर छ ।

-आफ्नो निष्कलंक छविको आधारमा पार्टी र राजनीतिभित्रको भ्रष्टाचार र विकृतिविरुद्ध शून्य सहनशीलताको अभियान शुरू गर्ने अवसर छ ।

विद्यादेवी भण्डारीको पुनरागमन एउटा व्यक्ति फर्किएको घटनामात्र होइन । यो त नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलन र समग्र लोकतन्त्र एक नयाँ मोडमा आइपुगेको संकेत हो । यो बाटो कता जान्छ, त्यो केवल उनको व्यक्तिगत प्रयासले मात्र निर्धारण गर्दैन । यसमा नेकपा (एमाले) को समग्र पंक्ति अन्य राजनीतिक दल र नेपाली जनताको विवेकले पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ ।

एउटा कुरा निश्चित छ, यो घटनाले नेपाली राजनीतिमा लामो समयसम्म तरंग र बहस सिर्जना गरिरहने छ र यसैको गर्भबाट भविष्यको राजनीतिले आफ्नो आकार ग्रहण गर्नेछ ।