सम्बन्धसँगै भत्किएका मनहरू: आधुनिक नेपाली समाजको मौन विखण्डन

एक समय थियो, जब नेपाली समाजका सम्बन्धहरू भरोसा, माया र आत्मीयतामाथि टेकिएका हुन्थे । छिमेकीहरू आफन्त झैं हुन्थे, घरका आँगनहरूमा हाँसो, खेलकुद र मनका कुरा साटासाट हुन्थे, तर आज त्यो आत्मीयता हराउँदै गएको छ । हामीले आज केवल सम्बन्धहरू टुटाएका छैनौं, हामीले आफ्ना मनहरू पनि भत्काउँदै गएका छौं । नेपाली समाज कहिल्यै पनि केवल भौगोलिक सीमारेखाभित्रको संरचना थिएन, यो भावना, आत्मीयता र आत्मीय सम्बन्धहरूमा जिउँदो थियो ।

कुनै समय थियो, जब छिमेकीलाई पनि आफ्नै जस्तो मानिन्थ्यो, साथीसंगीको पीडामा आँसु बग्थ्यो र आफन्तको खुसीमा आफूभन्दा बढी रमाइन्थ्यो, तर आज मानिसहरू चकमक पर्दामा चम्किँदैछन, सम्बन्ध भने चिसिँदैछ । समाजको आत्मा नै सम्बन्ध थियो । दाजुभाइ, दिदीबहिनी, छिमेकी, साथीसंगी सबैले जीवनका सुखदुःखमा हात थामेका हुन्थे, तर आज हामी केवल शरीरले बाँचिरहेका छौं, मनले होइन ।

नेपाली समाजको मौलिकता भनेकै दाजुभाइ, दिदीबहिनी, छिमेकी, आफन्तबीचको आत्मीय सम्बन्ध हो । दशैंतिहारमा सबै जना एकै ठाउँमा भेला हुने, पुराना रिसराग बिर्सने, खुसी बाँड्ने चलन थियो, तर आज तिहारको टीका पनि ‘भिडिओ कल’मा सीमित हुन थालेको छ । एउटै शहरमा रहेकाहरू पनि भेटघाट गर्न ‘समय छैन’ भन्ने गर्छन् । समय भएकाहरूलाई त्यो उपिस्थतिको पनि कदर छैन । आजका हामी केवल शरीरले बाँचिरहेका छौं, मनले होइन ।

आज मानिसहरू माया, आत्मीयता र करुणाभन्दा पनि पैसा, पद र प्रतिष्ठालाई प्राथमिकता दिन थालेका छन् । सम्बन्धहरू नाफा-नोक्सानको आधारमा तौलन्छन् । ‘उसले के गर्नसक्छ’ भन्ने सोचले ‘उसले कति माया गर्छ’ भन्ने भावनालाई विस्थापित गरिदिएको छ । सम्बन्धहरूमाथि यो ‘व्यवसायिक दृिष्टकोण’आउँदा मनहरूमा चिसोपन बढ्दै गएको छ । माया अब शर्तसहित बाँडिन्छ, विनाफाइदा कुनै सम्बन्ध टिक्दैन ।

नेपाली समाजको मौलिकता भनेकै दाजुभाइ, दिदीबहिनी, छिमेकी, आफन्तबीचको आत्मीय सम्बन्ध हो । दशैंतिहारमा सबै जना एकै ठाउँमा भेला हुने, पुराना रिसराग बिर्सने, खुसी बाँड्ने चलन थियो, तर आज तिहारको टीका पनि ‘भिडिओ कल’मा सीमित हुन थालेको छ ।

आजको युगमा विकास, शिक्षा, प्रविधि र रोजगारीको खोजीले मानिसहरूलाई अगाडि बढ्न प्रेरित गरिरहेको छ । यो परिवर्तन, यो आधुनिकीकरण आर्थिक दृष्टिले राम्रै हो । हामी घरको सानो कोठाबाट ग्लोबल स्टेजसम्म आइपुगेका छौं, तर यो प्रगतिको यात्रामा धेरै मानिसले सम्बन्धहरूमाथि ध्यान दिन नसक्दा माया, संवेदना, सहानुभूति अब दोस्रो प्राथमिकतामा परेको छ ।

नेपाली समाज सधैं आत्मीयताको प्रतीक मानिन्थ्यो । हामीसँग ‘तपाईंको पनि दुःख मेरो हो’ भन्ने भावना थियो, तर आज एउटै घरमा बस्नेहरूबीच दूरी छ, छिमेकीहरूसँग नाम नचिनिने अवस्था छ र आफ्नै आफन्तहरूसँग बोल्न डर लाग्ने अवस्था छ । सबैभन्दा पीडादायक कुरा के हो भने कतिपय मानिसहरू आफ्नो हैसियत, आर्थिकस्तर वा सामाजिक पद फेरिएपछि अचानक आफ्नो विगत बिर्सन्छन् । हिजोसँगै हिँडेका साथीहरू, साथीमात्रै होइन, जीवनका साक्षीहरू आज ‘मेरोस्तरका होइनन्’ भन्दै टाढा बनाइन्छ ।

कहिलेकाहीँ लाग्छ, अब सम्बन्ध साँचो माया होइन, ‘ब्रान्ड’, ‘लाइफस्टाइल’, र ‘नेटवथ’सँग तौलिन्छ । ‘ऊ अब हाम्रो लेभलको मान्छे रहेन । म त यत्रो ठाउँ पुगिसकेँ, अब कसको के काम ?’ यस्ता भनाइहरू दिनहुँ सुनिन थालेका छन् । हिजो जसको काँधमा टेकेर अघि बढेको थियो, आज त्यसैलाई पछाडि छाडिन्छ, केवल हैसियत मिलेन भनेर । यस्ता सोच, व्यवहारले सम्बन्धमात्र टुटाउँदैन, मन पनि भत्काउँछ ।

पहिले छिमेकीहरू आमाबुबाका अनुपस्थितिमा हेरचाह गर्ने नातामा हुन्थे, तर आज त छेउको घरमा के भइरहेको छ भन्ने थाहा पनि छैन । कहिलेकाहीँ त मृत्यु भए पनि थाहा पाइँदैन । बच्चाहरूलाई छिमेकीसँग बोल्न नदिने, आफैँले बोल्न नचाहने प्रवृतिले समाजलाई एक्लोपनमा धकेलिरहेको छ । सम्बन्धहरू त टुटेका छन् नै, मन पनिसँगै भत्किएका छन् । आज मानिसहरू अरूसँग भए पनि एक्लोपन महसुस गर्छन् । मोबाइल स्क्रीनमा जीवन देखिए पनि मन शून्य छ । कहिल्यै नटुट्ने जस्तो लागेका सम्बन्धहरू चुपचाप टुट्छन्, त्यो चोट गहिरो हुन्छ । आजका युवाहरू डिप्रेशन, एन्जायटी, आत्मग्लानी जस्ता समस्यासँग लडिरहेका छन्, तर यो मानसिक संकटलाई धेरैले चिनेका छैनन् किनभने हामीले भावनात्मक कुरा गर्न छाडिसकेका छौं ।

सम्बन्धहरू त टुटेका छन् नै, मन पनिसँगै भत्किएका छन् । आज मानिसहरू अरूसँग भए पनि एक्लोपन महसुस गर्छन् । मोबाइल स्क्रीनमा जीवन देखिए पनि मन शून्य छ । कहिल्यै नटुट्ने जस्तो लागेका सम्बन्धहरू चुपचाप टुट्छन्, त्यो चोट गहिरो हुन्छ ।

हो, प्रविधिले हामीलाई सजिलो बनाइदिएको छ, मोबाइलले दूरी घटायो, इन्टरनेटले विश्वलाई छेउमै ल्यायो, तर यिनै प्रविधिहरूले हाम्रो ‘भावना’ हरायो । अहिले ‘फिलिङस्’ होइन, ‘फल्टर’ छ, ‘सम्झना’ होइन, ‘स्टोरी अपडेट’ छ । अहिले कसैले दुःख पाइरहेको छ भने त्यसको समाधान सोध्नेभन्दा ‘हेडलाइन’ बनाउने, ‘शेयर’ गर्ने होड हुन्छ । मानिसहरू सँगै भएर पनि अलग छन् । हाँसो देखिन्छ, तर भित्र पीडा लुकेको हुन्छ, जुन कसैले बुझ्दैन, बुझ्न चाहँदैन । प्रविधि र आधुनिकीकरणले जीवनलाई सहज बनाएको छ ।

आज हामी एक क्लिकमा संसारसँग जोडिन सक्छौं, तर भावना भने टुक्रँदैछ । मन दुःख्यो भने शेयर गर्न कोही हुँदैन । रुन मनलाग्यो भने अडेस लाग्ने काँध छैन । केवल ‘म त ठीक छु’ भन्ने झूटा मुस्कान छ र त्यो मुस्कान पनि फिल्टरले बनाइएको हो । मोबाइल, इन्टरनेट, सामाजिक सञ्जाल यी सबैले हामीलाई संसारभर फैलिएको साथीसँग सजिलै जोडिदिएका छन्, तर यही प्रविधिले हामीलाई आफ्नै घरभित्रका मानिसहरूबाट टाढा बनाइदिएको छ । आज एउटै कोठामा बसेका मान्छेहरूबीच संवाद छैन, स्क्रोल छ । भाइरल ट्रेन्डमा नाचिन्छ, तर परिवारका सदस्यसँग बोल्न झन्झट लाग्छ ।

अहिले धेरै मानिसहरू आर्थिक रूपमा सक्षम, सामाजिक रूपमा सफल देखिन्छन्, तर त्यो चमकभित्र गहिरो खालीपन लुकेको हुन्छ । जसको जीवनमा सबै सुविधा छ, तर दुःखेको बेला मन बिसाउने कोही छैन । खुसी हुँदा बाँड्ने कोही छैन । एकलोपन बढेको छ, मानसिक तनाव मौन रूपमा बढिरहेको छ । आश्चर्य त के छ भने हिजो जसको दुःख देख्दा हाम्रै आँखाबाट आँसु झर्थ्यो, आज हामी त्यस्तो पीडा देखेर पनि केवल ‘रिएक्ट’ दिन्छौं, अनुभूति होइन ।

यही शून्यताले नै हाम्रो समाजमा मौन तनाव, मानसिक समस्या र एक्लोपनको प्रमुख कारण बन्न थालेको छ । सम्बन्ध बिग्रनु स्वाभाविक हो, तर आज त सम्बन्ध टुट्नासाथ प्रयास गर्ने परम्परा पनि हराइसकेको छ । केही कुरा मनपरेन भने ‘ब्लक’ थोरै गुनासो आयो भने ‘अनफ्रेन्ड’ गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ । हाम्रो सहन शक्ति नै हराएको छ । मानिसहरू आज आत्मीयता होइन, सुविधा खोजिरहेका छन् । ‘यो सम्बन्धले मलाई के दिन्छ’ भन्ने सोच ‘यो सम्बन्धमा म के दिनसक्छु’ भन्दा अघि आउन थालेको छ ।

मोबाइल, इन्टरनेट, सामाजिक सञ्जाल यी सबैले हामीलाई संसारभर फैलिएको साथीसँग सजिलै जोडिदिएका छन्, तर यही प्रविधिले हामीलाई आफ्नै घरभित्रका मानिसहरूबाट टाढा बनाइदिएको छ । आज एउटै कोठामा बसेका मान्छेहरूबीच संवाद छैन, स्क्रोल छ ।

हामी अहिलेको पुस्ता सफल त भैरहेका छौं, तर सँगै संवेदनशून्य पनि । सम्बन्धको डोरी केवल फोटो, मेसेज र समारोहका लागि बाँध्ने हो भने त्यसको आयु चाँडै सकिन्छ । सम्बन्ध जोगाउन भावना चाहिन्छ । भावना जोगाउन समय, सहन शक्ति र सरलता चाहिन्छ । अझै पनि सम्बन्धको भग्नावशेष उठाएर नयाँ माया र समझदारीको इँटा हाल्न सकिन्छ । हिजोका सरल सम्बन्धहरू आजका विचारशून्य सम्पन्नताभन्दा धेरै मूल्यवान थिए । त्यसैले अगाडि बढौँ, तर सम्बन्ध बिर्सेर होइन, साथमा लिएर । थोरै माया, चासो र समझदारीले पनि सम्बन्धहरू बचाउन सकिन्छ । दिदीबहिनी, दाजुभाइसँग विनाकारण सम्पर्क गर्नुहोस् । छिमेकीको ढोका ढकढकाएर ‘सबै ठीक छ’ भनेर सोध्नुहोस् । परिवारसँग एकै ठाउँमा बसेर खाना खानुहोस् । आफ्ना बच्चाहरूलाई सम्बन्धको महत्व सिकाउनुहोस्, केवल सफलता होइन ।

जब सम्बन्धहरू टुट्छन्, साथमा मनहरू पनि भत्किन्छिन् । भावनाविहीन सम्बन्ध, आत्मीयताविहीन समाज यस्तो समाज केवल भवनहरूको थुप्रो हो, जहाँ मानिस बाँचिरहेका हुन्छन्, तर जिउँदै छैनन् । हामी अझै परिवर्तन ल्याउन सक्छौँ एक सानो मुस्कान, एक फोन कल, एक ‘तिमीलाई सम्झें’ भन्ने सन्देशबाट । त्यसैले फेरि फेरि एकचोटी मान्छेहरूको ‘मन’ बुझ्न सुरू गरौँ । सामाजिकस्तर, आर्थिक हैसियतभन्दा अगाडि आत्मीयता राखौँ । सफल भएपछि अरूलाई मुनि हेर्न होइन, अघि बढ्न प्रेरणा दिऔँ । बच्चाहरूलाई माया, सेवा र सहानुभूतिको मूल्य सिकाऔँ । टेक्नोलोजीको सदुपयोग गरौँ, तर भावनालाई हराउन नदिऔँ ।

सम्बन्ध सजिलै बनाइन्छ, तर सजिलै जोगिँदैन । हिजोका साथीहरू, छिमेकीहरू, आफन्तहरू हामी सँगै थिए किनभने त्यहाँ भावना थियो । आज मायाभन्दा ब्रान्ड, समझदारीभन्दा स्ट्याटस र आत्मीयताभन्दा ‘इन्फ्लुएन्स’ महत्त्वपूर्ण बनेको छ । मानवताभन्दा नेटवर्किङमा विश्वास गर्न थालेका छौं, तर भोलिका पुस्ताले आत्मीयता बिर्सिए भने हामीसँग बाँकी रहनेछ केवल एक्लोपन र पश्चाताप । सम्बन्ध र भावना फालिने वस्तु होइनन्, यिनै त हुन्, जसले हामीलाई ‘मानव’ बनाउँछन् ।