म कसरी पत्रकार भएँ ?

पत्रकारिता जीवनमा मेरो पहिलो लेख हो, २०१५ सालको आम निर्वाचनभन्दा केही महिना अघि विराटनगरबाट प्रकाशित ‘जनमत’ साप्ताहिकको । समय बितेर ६७ वर्ष पुगेछ ।

त्यो लेख त्यस समय चुनाव गराउने सरकारका अध्यक्ष सूवर्णसमशेर राणा अर्थ मन्त्रीसमेतको हैसियतले पेश गरेको बजेटबारे थियो । अखबार ‘नेपाली’ भए पनि भाषा थियो । त्यो लेख हिन्दीमा लेखियो ।

तर, त्यस समय सानो साइजको आठ पाने साप्ताहिकमा समाचार, विचारसमेत अटाउनुपर्ने हुँदा मेरो ३३ विषयको लामो लेख तीन अंकमा क्रमशः प्रकाशित हुँदै गयो ।

त्यही वर्ष बनारस हिन्दू युनिभर्सिटीमा बिएलको फाइनल जाँच थियो । प्रायः परीक्षाका लागि नियमित कलेज गएँ । तर, पेपरमात्र दिएर छाडिदिएको थिएँ । त्यसैले युनिभर्सिटीको नियमित पढाईमा सामेल हुन आवश्यक थिएन ।

पछि जाँचभन्दा केही समयअघि मात्र जानेगरी आफ्नो घर विराटनगरमा बस्दै थिएँ । जनमतको सम्पादन मण्डल चार सदस्यीय थियो– शैलेन्द्रकुमार उपाध्याय, हरिहरप्रसाद उपाध्याय, महेन्द्रप्रसाद उपाध्याय र नैनलाल बोहोरा । उहाँहरूमा कसैमा पहिले पत्रकारिता गरेको अनुभव थिएन र मसँग पनि थिएन । उहाँहरू समाचार बटुल्नुहन्थ्यो । त्यो जमाना कस्तो थियो भने, ढिकी कुटेझै एकएक पाना गरी ६ दिन लगाएर लिड लेटर (एकाधारको टाइप अक्षर) कम्पोज गरी फेरी प्रुफ हेरी, करेक्सन गराई इत्यादीपछि पाँच ६ दिन लगाएर साप्ताहिक छाप्नुपर्ने ।

मेरो लागि लेख्नु भनेको नशा नै भएको छ, मनोरञ्जन पनि यही हो । गर्न नसकेका कतिपय कुरा लेखेर मजा लिन्छु । यसरी म अझै लेखिरहेको छु ८६ वर्षमा ।

तीन अंक लगातार मेरो लेख छापियो । त्यसपछि पढ्नेहरूले मसँग भेट्दा प्रशंसा गर्न थाले । सम्पादन मण्डलका मान्छेहरूसँग पनि मेरो तारिफ गरेको सुन्न थालेँ । म मख्ख पर्दै गएँ । अब सम्पादक मण्डलका साथीहरूले भन्न थाले, ‘तपाईं बनारस नजाउञ्जेल हामीलाई मद्दत गर्नुस्, किनकी भर्खर-भर्खर पत्रिका प्रकाशित भएर मार्केट लिँदैछ ।’

सम्पादन मण्डलका चारैजनाले त्यस समय नेकपा ‘नवीन विचार’ भन्ने पार्टी खोल्न नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी छाड्नुभएको थियो । तर, मैले छाडेको थिइनँ । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीभित्रै संलग्न थिएँ । पत्रकारिता रमाइलो लाग्दै गएकोले संगठन बेग्लै भए पनि म उहाँहरुलाई साप्ताहिक प्रकाशन गर्न सघाउँथे ।

एकपटक शैलेन्द्रकुमार तीन-चार हप्ता आफ्नो घर विहारको कनौली जानुभयो, सम्पत्ति बाँडफाँडका लागि । त्यहाँ बस्दा पत्रिका चलाउन उहाँहरुले मलाई भन्नुभयो, ‘तपाईंले नै वास्तविक सम्पादकको भूमिका निभाउनुपर्‍यो । नत्र, भर्खर स्टार्ट भएको पत्रिका डुब्छ ।’

मैले भनेँ, ‘मेरो नाम केबल मेरो लेखमा मात्र रहनेछ । सम्पादक मण्डलमा केही रहने छैन । किनभने, हामी अलग–अलग राजनीतिक संगठनमा छौँ ।’ उहाँहरुले खुशीसाथ भन्नुभयो, ‘यो तपाईंको तर्फबाट हाम्रा लागि ठूलो यहशान (साथ) हुनेछ ।’

अब बिहान खाना खानासाथ प्रेसमा जान थालेँ । प्रुफ हेर्ने, न्युज बनाउने, सम्पादकीय लेख्ने, अरुले पठाएको समाचारमा भाषा मिलाउने काममा शुरू भयो ।

साँझ पर्न लाग्दामात्र घर फर्कन थालेँ । र, बिहान घरमै लेख्थेँ । हत्तपत्त भात खायो र हिँडिहाल्यो प्रेसतिर । म अति ब्यस्त भएँ । तर, मलाई मनमनै आनन्द लाग्थ्यो । एउटा नयाँ काम सर्वाङ्गिण पत्रकारितामा लाग्दा एक्लै सबै सम्पन्न गरिराखेको थिएँ र अखबारले बजार मज्जैले लिँदै गएको थियो ।

मेरोमात्र हैन, पिताजी मातृकाप्रसाद कोइरालाको लेख पनि त्यसमा प्रकाशित भयो । मैले आफूमाथि झन्झन् गर्व गर्न थालेँ । त्यस समय म भर्खर २०-२१ वर्षको थिएँ र मेरो बिएको अन्तिम फाइनल परीक्षा बाँकी थियो । मेरो नाम सम्पादक मण्डलमा कहीँ थिएन । तर, म अदृश्य प्रधान सम्पादक थिए ।

सम्पादन मण्डलका चारैजनाले त्यस समय नेकपा ‘नवीन विचार’ भन्ने पार्टी खोल्न नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी छाड्नुभएको थियो । तर, मैले छाडेको थिइनँ । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीभित्रै संलग्न थिएँ । पत्रकारिता रमाइलो लाग्दै गएकोले संगठन बेग्लै भए पनि म उहाँहरुलाई साप्ताहिक प्रकाशन गर्न सघाउँथे ।

निर्वाचनको तयारी गर्न पूर्वको पहाड भ्रमण गरेर फर्किने क्रममा विराटनगरमा गणेशमान सिंहको संक्षिप्त अन्तर्वार्ता पनि लिएँ । उहाँलाई सोधेँ, ‘कांग्रेसपछि त कम्युनिष्ट पार्टी नै होला नि ?’ उहाँले मलाई मानसिक धक्का पुग्नेगरी जवाफ दिनुभयो, ‘कम्युनिष्ट छैनन्, हाम्रो प्रतिस्पर्धी गोरखा परिषद् हुन् ।’

नभन्दै २०१५ मा सम्पन्न प्रतिनिधिसभाको पहिलो निर्वाचनमा नेपाली कांग्रेसले दुई तिहाई स्थान जित्यो भने गोरखा परिषद् १९ सीटका साथ दोस्रो भयो । तेस्रोमा डा. केआई सिंहको संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टी र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी चार सीटसहित चौथो स्थानमा रह्यो । त्यसमध्ये रौतहटबाट दुई, पाल्पाबाट एक र पाटनबाट एक सीट कम्युनिष्ट पार्टीको थियो । रौतहटबाट शेख फर्मान र हरदयाल महतो, पाल्पाबाट कमलराज रेग्मी र पाटनबाट तुल्सीलाल अमात्यले मात्र जित्नुभयो । सबैभन्दा दुःखद् घटना, कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव क. पुष्पलालले गणेशमान सिंहसँग प्रतिस्पर्धामा पराजय व्यहोर्नुभयो ।

चुनाव हुनु केही महिनाअघि नै म फाइलन जाँच दिन र तयारी गर्न काशी, वाराणशी गइसकेको थिएँ । चुनावमा उम्मेदवारहरुको प्रचार सामाग्र्री झनै नाफापूर्वक छाप्न बिराटनगरको त्यस समयका जम्मा दुई प्रेसले नै जनमत पत्रिका छाप्न मानेनन् । यसर्थ केही समय जनमतको प्रकाशन स्थगित भयो ।

२०१९ मा नेकपाको तेस्रो महाधिवेशनबाट म पूर्ण केन्द्रीय सदस्य निर्वाचित भएँ । त्यहीँ कमिटीमा कमरेड पुष्पलाल, तुल्सीलालहरु हुनुहुन्थ्यो ।

त्यसबेला कलेज पढ्दै थिएँ । उमेर २४ वर्षको थियो । मलाई पार्टीजत्तिकै पढाईप्रति पनि चिन्ता थियो । महाधिवेशनबाट तुल्सीलाल प्रचार विभाग प्रमुख हुनुभयो, पुष्पलाल प्रवचन विभागको प्रमुख । २०१५ सालमा जनमतको अदृश्य सम्पादक भएको अनुभव मसँग थियो । त्यही अनुभवका आधारमा ‘कम्युनिष्ट बुलेटिन’ को अदृश्य सम्पादक भएँ र एलएलबी अध्ययनका निम्ति हरिशच्चन्द्र डिग्री कलेजको सन्ध्याकालीन कक्षामा ५ देखि ८ बजेसम्म पढ्न थालेँ ।

‘अदृश्य सम्पादक’ का रूपमा यो मेरो दोस्रो अनुभव थियो । यसले ममा ‘पत्रकार हुनसक्छु र पत्रकारिता गर्न सक्छु’ भन्ने आत्मविश्वास जगायो । यद्यपि, घोषित रुपमा सम्पादक नै बन्न धेरै वर्ष लाग्यो ।

पञ्चायतकालमा कतिपय अखबारमा आफ्नै र कतिपयमा छद्म नाममा लेखहरू लेखियो । व्यवस्थाविरोधी लेख लेखेर पैसा आर्जन गर्नु सम्भव थिए । बरु, ज्यान जोगाउने चिन्ता हुन्थ्यो । त्यति हुँदा पनि म लेखनमा टिकेँ ।

किनभने, मेरा लागि जीवनयापनको भरपर्दो व्यवस्था वकालत पेशाले गरेको थियो । विराटनगरमा भरतमोहन अधिकारी र मैले मिलेर ल फर्म चलाएका थियौं ।
२०४६ सालको जनआन्दोलनमा म नेकपाको पुष्पलाल समूह, अर्थात् माक्र्सवादी पार्टीमा थिएँ । २०४७ सालमा मालेसँग एकता भएर हामी एमाले भयौं । मालेसँग एकता भएपछि मनमोहन अधिकारी, साहाना प्रधान, भरतमोहन अधिकारीसहितका नेताले मात्रै पार्टीमा राम्रो भूमिका पाउनु भएन । मैले पनि राम्रो काम पाएँ ।

२०४८ मा नेकपा (एमाले) सँग आवद्ध दृष्टि साप्ताहिकको प्रधान सम्पादक बनाइएँ । महासचिव मदन भण्डारीको आग्रहमा त्यो जिम्मेवारी स्वीकारेँ । मदनले भन्नुभयो, ‘यो काम तपाईंले नै गर्नुपर्‍यो । अरुबाट चल्दैन ।’

मैले उहाँको बचन हार्न सकिनँ । किनभने, एकचोटि मैले उहाँको बचन हारिसकेको थिएँ, २०४७ सालमा । २०४८ सालको वैशाखमा हुने आम निर्वाचनका लागि उहाँले मलाई चैत महिनामै भन्नुभएको थियो, ‘तपाईं धनकुटामा चुनाव लड्न जानुस् ।’

मोरङ-सुनसरीबाट भनेको भए मान्थेँ होला । तर, धनकुटा भनेपछि अप्ठेरो लाग्यो । तत्कालिन माक्र्सवादीको जग धनकुटामा राम्रो थिएन र आत्मविश्वासको कमीमा मैले मदनको कुरा मान्न सकिनँ । तर, दृष्टिमा प्रधान सम्पादक बन्ने कुरा मान्न नसक्ने ठाउँ मैले भेटिनँ र काम सम्हालेँ ।

यो पनि अप्ठेरोकै कुरा थियो । किनभने, मैले र भरतमोहनले विराटनगरमा संयुक्त रुपमा ल फर्म खोलेर वकालतको काम गरिरहेका थियौं । बहुदल आएपछि दुबैजना काठमाडौंमा बस्नुपर्ने । ल फर्म बन्द गर्नुपर्ने भयो । धेरै वर्ष विराटनगरको जिल्ला अदालत अगाडि हाम्रो नाम भएको साइन बोर्डमात्रै हल्लिरह्यो, हामी त्यहाँ रहेनौं । हाम्रो नाममा त्यहाँ अरु वकिलहरुले धेरै वर्ष काम गरे । अन्ततः त्यो फर्म नै बन्द भयो ।

२०५१ को मध्यावधि निर्वाचनमा पार्टीले मलाई चुनावमा उठाउने भयो, मोरङ, क्षेत्र नं. ६ बाट । २०४८ को आम चुनावमा डा.श्यामलाल तबदारले जितेको क्षेत्र । फेरि उनै प्रतिस्पर्धी । उनी एकदमै पैसावाल मान्छे । मसँग त्यति पैसा नभएको । जिते पनि हारे पनि पार्टीले उठाइहाल्यो भनेर विराटनगर गएँ । चुनाव जितेँ । त्यसपछि दृष्टिको प्रधान सम्पादक पद छाडिदिएँ ।

त्यही साल दृष्टिबाट अलग भएको एउटा समूहले जनआस्था निकाल्यो । मलाई शुरुदेखि नै सल्लाहकार बनाएर प्रिन्ट लाइनमा नामै छापियो । सम्पादकबाट बढुवा भएर सल्लाहकार भइयो कि भन्ने लाग्थ्यो । त्यस्तो होइन रहेछ । केही महिनापछि पार्टीका नेताहरुले लगालग गाली गर्न थालेपछि झस्किएँ ।

मैले भनेँ, ‘मेरो नाम केबल मेरो लेखमा मात्र रहनेछ । सम्पादक मण्डलमा केही रहने छैन । किनभने, हामी अलग–अलग राजनीतिक संगठनमा छौँ ।’ उहाँहरुले खुशीसाथ भन्नुभयो, ‘यो तपाईंको तर्फबाट हाम्रा लागि ठूलो यहशान (साथ) हुनेछ ।’

जनआस्थालाई एमालेको समाचार कसले समाचार दिन्थ्यो र छापिन्थ्यो, मलाई थाहा हुँदैनथ्यो । नेताहरुले शंकाचाहिँ मलाई गर्न थाले । कतिपय नेता रिसाए पनि । पछि सल्लाहकारबाट नाम हट्यो । लेख्नचाहिँ छाडिनँ ।

जनआस्थासँगै साँघुमा लेख्न थालेँ । थालेको समयदेखि अनवरत लेख्दैछु ।

सम्पादक र प्रधान सम्पादकको जिन्दगीबाट बिदा भएँ भनेको थिएँ, तर फेरि प्रदीप नेपालले अर्को जिम्मा भिडाइदिनुभयो । उहाँ प्रचार विभागको प्रमुख हुँदा २०६० सालतिर रोडम्याप साप्ताहिकको प्रधान सम्पादक बन्न पठाउनुभयो । ‘अब त म सक्दिनँ, पुग्यो’ भनेको थिएँ । प्रदीपले मान्दै मान्नुभएन । भन्नुभयो, ‘काम केटाहरूले गर्छन्, नाममात्रै राख्ने हो ।’ यसरी अन्तिम चोटिको प्रधानसम्पादक हुन गएँ । त्यहाँ नयाँ पुस्ताका नयाँ पत्रकारसँग काम गर्न पाइयो । एकदमै आनन्द लाग्यो ।

२०५१ को मध्यावधि निर्वाचनमा पार्टीले मलाई चुनावमा उठाउने भयो, मोरङ, क्षेत्र नं. ६ बाट । २०४८ को आम चुनावमा डा.श्यामलाल तबदारले जितेको क्षेत्र । फेरि उनै प्रतिस्पर्धी । उनी एकदमै पैसावाल मान्छे । मसँग त्यति पैसा नभएको । जिते पनि हारे पनि पार्टीले उठाइहाल्यो भनेर विराटनगर गएँ । चुनाव जितेँ । त्यसपछि दृष्टिको प्रधान सम्पादक पद छाडिदिएँ ।

२०६४ सालमा सहाना प्रधान परराष्ट्र मन्त्री भएपछि कमरेड माधव नेपालले मलाई दक्षिण कोरियाका लागि राजदूत भएर जानुपर्ने भन्नुभयो । पहिला मदनको बचन हार्न नसकेजस्तै भयो, माधवको बचन ।

उहाँसँग २०५९ सालमा एउटा अटेरी गरेको थिएँ । उहाँले मलाई बायोडाटा लिएर बल्खुको पार्टी अफिसमा बोलाउनुभयो । ‘किन’ भनेर सोधेको, ‘मन्त्री हुन जानुस्’ भन्नुभयो । म गइनँ । न नगएपछि कमल चौलागाईं वा कोही कमरेडलाई उहाँले पठाउनुभयो । त्यसैले फेरि राजदूत भएर जानुस् भन्दा नमान्ने अवस्था पनि भएन ।

त्यसपछि रोडम्यापको प्रधानसम्पादक छाडिदिएँ । यद्यपि, उक्त पत्रिकामा २०७८ सालसम्म प्रधान सम्पादकका रुपमा मेरै नाम छापिन्थ्यो, कामचाहिँ पहिल्यै छाडेको थिएँ ।

परराष्ट्र मन्त्रीका रूपमा सहाना प्रधानको कार्यकाल सकिएपछि दक्षिण कोरियाको राजदूतबाट फर्किन पाइएला भनी खुशी भएँ । २०६५ सालमा एमालेको अठौं महाधिवेशनको मौका छोपेर काठमाडौं आउँदा पार्टीकै कुनै भूमिका मागेँ । ‘राजदूत भएको मान्छेलाई के को भूमिका ?’ सबैजसो नेताले यसै भन्नुभयो ।

त्यसबेला मेरी बहिनी सुजाता कोइराला परराष्ट्रमन्त्री थिइन् । अरु देशमा पठाइएका सबै राजदूत फिर्ता भए, म भइनँ ।

राजदूतको दोस्रो कार्यकाल पूरा गरेपछि म फर्किएँ । फेरि लेख्न थालेँ ।

यसरी मेरो पत्रकारिता आज पनि अनवरत छ । मेरो लागि लेख्नु भनेको नशा नै भएको छ, मनोरञ्जन पनि यही हो । गर्न नसकेका कतिपय कुरा लेखेर मजा लिन्छु । यसरी म अझै लेखिरहेको छु ८६ वर्षमा ।

(विश्वमणि सुवेदीद्वारा सम्पादित ‘समाजवादी प्रेस- २०८०’ को सम्पादित अंश)