यात्रुको जीवनकाे मूल्य १०० रूपैयाँमात्रै !

सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लाहरुमा सार्वजनिक यातायातको यात्रा सधैं यादगार हुन्छ । हामी जस्ता साधारण व्यक्तिहरुका लागि सार्वजनिक यातायातबाहेक अर्को कुनै विकल्प पनि हुँदैन यात्रा गर्न । झुण्डिए पनि, च्यापिए पनि, धक्का खाए पनि, जे गरे पनि सार्वजनिक यातायातका साधनहरु नै हाम्रा मित्र हुन् । सडक दुर्घटनामा परी मृत्यु भएका धेरै समाचार दिनहुँ पढ्छौं, हामी सञ्चारकर्मीहरु लेख्छौं पनि ।

दुर्घटना हुनुको कारण क्षमताभन्दा बढी यात्रु भएको, चालकको लापरबाही, सडकको स्तर नमिलेको, तिब्र गति भन्ने ‘रेडिमेड’ जवाफ छ अनुसन्धान गर्ने निकायसँग । त्यही क्षमताभन्दा बढी यात्रु भएको सार्वजनिक यातायातमा यात्रा गर्न बाध्य छन् पहाडी जिल्लाका यात्रु । यात्रुको सोझो बुझाई गाडीको यात्रा भनेको वस्तु खाँदे जसरी खाँद्नु हो भन्ने भइसकेको छ । किनभने यात्रुलाई खाँदेर लगिन्छ र यातायात व्यवस्थापनका लागि सडकमा हल्लिरहेका ट्राफिक प्रहरीहरु रमिता हेरेर बस्छन् । यसको अर्थ यो कार्य ‘बैध’ हो भन्न सर्वसाधारणको बुझाइ हुन्छ ।

केही दिनअघि सुदूरपश्चिम यातायातको एक हाइस (माइक्रो बस)मा कैलालीको अत्तरियाबाट डोटीको सिलगढी पुग्नुपर्ने थियो । ९ बजे बिहान हिँड्ने भन्ने काउन्टरले जानकारी दिएपछि करिब ८ः३० मा टिकट काटियो । अब हिँड्ला, तब हिँड्ला गर्दा १०ः१६ मा बल्ल हाइसले अत्तरिया छोड्यो । त्यो हाइसको यात्रु परमिट १६ जनामात्रै हो रे ! तर अत्तरियाबाट हामी २१ यात्रु थियौं । तराईलाई बाईबाई गर्दै हाइस गोदावरीबाट उकालो लाग्यो ।

खानीडाँडाको खाना

९ बजे हिँड्ने योजनाका साथ आएका यात्रु पक्कै पनि भोकै थिए । करिब एक घण्टा लगाएर कैलालीको खानीडाँडा पुगियो र खाना खान भन्दै गाडी रोकियो । जुन होटलमा खाना खान गाडी पार्क गरियो, त्यहाँ अर्को एक बस पनि थियो ।

‘भात खानेलाई भात, रोटी खानेलाई रोटी, बस्नुहोस् खाना तयार छ’, चर्को स्वरमा सबै यात्रुले सुन्ने गरी होटेलको साउनी कराइरहेकी थिइन् । यात्रु हातमुख धोएर खान बसे । चिसो मौसम भएर होला अधिकांशले रोटी खान रुचाए । दाल, तरकारीसहितको एक रोटी सबैलाई पस्कियो । थप रोटी माग्दा जवाफ आयो– ‘रोटी त सकियो, भात खानुहोस् ।’

ग्राहकले केही भन्न मुख खोल्न नपाउँदै होटेलवालाले थपिहाले– ‘तपाईं एक जनामात्रै हो र खाना खाने ? तपाईं जस्तो सयौंलाई खाना खुवाउनुपर्छ हामीले । अनि कति पुगोस् त रोटी !’

उनी यसरी कड्किए कि सायद उनले निःशुल्क खाना बाँड्दै थिए । विचरा यात्रु, कति भात थप्न बाध्य भए, कति पूरा पेट नखाएरै हिँडे ।

उनको १०० रुपैयाँको नोट यति शक्तिशाली थियो कि ट्राफिक प्रहरीले उनको गाडीमा कति यात्रु छन्, कागजात छन् कि छैनन् भनेर हेर्ने हिम्मत पनि गरेन ।

यो त सवारी चालकहरुले होटेलबाट पाउने भत्ताको कमाल रहेछ । खाना खाने निश्चित ठाउँ बनाउने, अनि त्यो होटेलबाट खाना खाने प्रतियात्रुका दरले रकम असुल्ने । त्यसैले होटेलभित्रै गाडी घुसाउँछन्, स्टाफहरुका लागि मिठो मसिनो पाकेको हुन्छ र निःशुल्क खान्छन् । त्यसकारण उनीहरुले यात्रुको परवाह गर्दैनन्, तर यात्रुले भने सधैं यस्तै नियति भोग्नुपर्छ । कैयौं यात्रु खाना खाँदैनन्, चिया चना खाएर हिँड्छन् ।

इसारैइसारामा रास्ता साफ !

खानीडाँडाको त्यो खानापछि करिब आधा घण्टाको यात्रा पार गरियो । सहजपुर बजार नपुग्दै ट्राफिक प्रहरीको टोलीले हाइसलाई रोक्यो । चालकले साइडमा रोके, हत्त न पत्त गाडीबाट उत्रिए । उनी ट्राफिक प्रहरीको टोली प्रमुख भएतिर लम्किए । स्टेन्ड लगाएर सडक छेउमै रोकिएको सरकारी मोटरसाइकलको पिठ्युँमा बसेका ट्राफिक प्रहरी नायब निरीक्षक (दुई तारा) सँग खासखुस कुरा गरे । यात्रुलाई लागेको थियो, अब ट्राफिक प्रहरीले क्षमताभन्दा बढी भएका यात्रु झार्नेछ, उक्त हाइसलाई कारबाही गर्नेछ, तर त्यसो केही भएन । चालकले ती प्रहरी नायब निरीक्षकसँग केहीबेर कुरा गरे । दुवैले एकापसमा हात मिलाए, अनि हँसिलो अनुहारसहित चालक गाडीतर्फ कुँदे ।

चालकको सीटमा बस्दै गर्दा उनले भने– ‘यो छैन, त्यो छैन भनेर झुलाउँछन् । त्योभन्दा त पहिले नै १०० रुपैयाँको नोट थमाइदियो, हिँड्यो ।’ उनी यसरी पैसा दिनु बाध्यता ठान्छन् । उनी थप्छन्– ‘कहिले बेल्ट लाइनस् भन्छन्, कहिले यात्रु बढी भए भन्छन् । उनीहरुले खान खोज्छन्, नभए हजार/पन्ध्र सयको चलान काट्छन् ।’

चलान काटे साहूले पनि गाली गर्ने गरेको उनको भनाइ छ । उनको १०० रुपैयाँको नोट यति शक्तिशाली थियो कि ट्राफिक प्रहरीले उनको गाडीमा कति यात्रु छन्, कागजात छन् कि छैनन् भनेर हेर्ने हिम्मत पनि गरेन ।

बाटोमा थपिए तीन यात्रु

धनगढीबाट डोटीसम्मको बाटो पनि रमाइलै छ । कैलालीबाट डोटी, डोटीबाट डडेल्धुरा र डडेल्धुराबाट डोटी । २१ जना हुँदा पनि हाइस खचाखच जस्तै थियो, सहजपुर पुगेपछि तीन जना यात्रु थपिए । भित्रबाट यात्रुले ठाउँ छैन भन्दाभन्दै पनि नयाँ यात्रु गाडीमा उक्लिहाले । अनि धनगढीबाट आएका यात्रुलाई गाडीको सहचालकले ‘यता सर्न र उता सर्न’ भन्न थाल्यो । छुद्र्र भाषा, छुद्रै व्यवहार प्रदर्शन गर्न थाल्यो । यतिसम्म भयो कि सहचालकले ‘यो सार्वजनिक यातायात हो, तपाईंको निजी सवारीसाधन होइन, यसमा त दुःख गरेर जानुपर्छ भन्न थाल्यो ।’ यात्रु चुपचाप रहे ।

‘यिनीहरुसँग मुख लाग्नुहुन्न, प्रहरीसँग मिलेका हुन्छन्, बोल्यो भने बाटोमै उतारेर जान बेर लगाउँदैनन्’– अत्तरियाबाट सँगैको सीटमा यात्रा गरिरहेका एक व्यक्तिले भने– ‘धेरै कचकच भयो भने गाडी फालिदिन पनि बेर लाउँदैनन्, आफू बाँचिहाल्छन्, मर्ने यात्रु नै हो ।’

बुडर बजारमा रहेको ट्राफिक पोस्टमा इन्ट्री त भयो, तर गाडीमा कति जना यात्रु छन्, गाडीको सीट क्षमता कति छ, कागजात छन् कि छैनन्, चालकको अनुमतिपत्र छ कि छैन भन्ने कुराको जाँच भएन ।

यी मित्रको सल्लाहले झस्कायो पनि । अब हामी यात्रुको संख्या २४ पुगेको थियो । बुडर बजारमा रहेको ट्राफिक पोस्टमा इन्ट्री त भयो, तर गाडीमा कति जना यात्रु छन्, गाडीको सीट क्षमता कति छ, कागजात छन् कि छैनन्, चालकको अनुमतिपत्र छ कि छैन भन्ने कुराको जाँच भएन ।

अत्तरियामा डडेल्धुरा बजारसम्म पुर्‍याउने वाचा गर्दै दुई जना यात्रुलाई भित्र्याएको थियो सहचालकले । ती यात्रु पनि सजिलै डडेल्धुरा पुग्ने आशमा थिए, तर उनलाई अटोरिक्सामा बस्न लगाइयो । बिचरा, छतमा भएको सामान झारेर अटोमा राख्दै गए । उनीहरु गएसँगै दिपायलका लागि तीन जना थपिए । अब यात्रुको संख्या २५ भयो ।

ट्राफिक निरीक्षणको खिल्ली

‘हाइवे चेकिङ छ, सीधै १५ सय काट्दैछन्, अगाडिको मान्छे झारिहाल’, डडेल्धुराको दह व्यारेक नजिक विपरीत दिशाबाट गइरहेको गाडीका चालकले अ¥हाए । हत्तपत्त गाडी रोकेर चालकले आफूसँगै बसेका एक व्यक्तिलाई पछाडि बस्न लगाए, सीट बेल्ट कसे । नभन्दै ‘हाइवे चेकिङ’ रहेछ । ट्राफिक प्रहरीको सिट्ठीसँगै हाइसको गति धिमा भयो । ढोका खुल्नासाथ एक ट्राफिक प्रहरीले भित्रपट्टि हेरे ।

उनले के खोजे, के निरीक्षण गरे, त्यो थाहा भएन । पूर्ववत झैं उनले पनि गाडीमा कति जना छन्, कति जनाको क्षमता हो, कसरी वसेका छन् भन्ने कुराको खोजी गरेनन् । ‘ल जा’ उनले ठाडो आदेश गरे चालकलाई, चालक हुइँकियो । ‘बाटोमा चेकिङ छ, मिलाएर आउनू’ मोडहरुमा एक हातले स्टेरिङ काट्दै अर्को हातले फोन कानमा लगाउँदै चालकले अन्य चार जना सहकर्मीलाई फोन गरे । विपरीत दिशाबाट आउने सबै गाडीलाई पनि उनले हाइवे चेकिङको सूचना दिए । ‘मामाहरु बसेका छन् बाटोमा, मिलाएर जाउँ’ उनी सबैलाई भन्दै थिए ।

प्रहरीले नै थपिदिए एक यात्रु

२५ यात्रु त गाडीमा थियौं नै । डडेल्धुराको स्याउले बजारबाट डोटीका लागि ओरालो लाग्ने क्रममा नेपाल प्रहरीका एक हबल्दारले गाडी रोके । उनले गाडीमा कति यात्रु छन् भन्ने कुराको वास्ता गरेनन् । लामा कपाल पालेका, एक हातमा गितार र अर्को हातमा झोला बोकेका एक व्यक्तिलाई गाडीतिर सार्दै ती हबल्दारले भने– ‘उहाँलाई दिपायल पु¥याइदिनू ।’ सहचालकले गाडीमा ठाउँ नभएको कुरा भन्दा पनि उनले ‘मिलाएर लैजाउ न’ भन्ने जवाफ दिए । उनी त्यो होचो हाइसमा निहुरिएरै दिपायल पुगे ।

यो प्रतिनिधिमूलक यात्रामात्रै हो, पहाडी जिल्लाका हजारौं यात्रुले दिनहुँ यस्तै यात्रा गर्छन् । अधिकांश दुर्घटनाको कारण क्षमताभन्दा बढी यात्रु बोकेको र तिव्र गति भएको भन्ने आउँछ, तर पनि न क्षमताभन्दा बढी यात्रु बोक्न छोडिएको छ न त तिव्र गति कम भएको छ । अलि ठूलो दुर्घटना भएपछि केही समय ट्राफिक प्रहरी निकै सक्रिय हुन्छ । यस्तै सक्रियता केही वर्ष पहिले देखिएको थियो ।

गति सीमित गर्न ‘टाइम कार्ड’

कैलालीको अत्तरियादेखि डडेल्धुराको स्याउलेसम्म करिब १३० किलोमिटरको दुरीमा कम्तीमा पाँच घण्टा लाउनैपर्ने थियो अर्थात् २६ किलोमिटर प्रतिघण्टा, तर पछि त्यसको मूल्य जम्माजम्मी ५० रुपैयाँ भयो, अर्थात ट्राफिक प्रहरीलाई ५० रुपैयाँ दियो भने सहजै ‘टाइम कार्ड’को ‘टाइम’ फेरिने व्यवस्था हुँदै गयो र अचेल त त्यो पूर्ण रुपमा बन्द भयो ।

‘बाटोमा चेकिङ छ, मिलाएर आउनू’ मोडहरुमा एक हातले स्टेरिङ काट्दै अर्को हातले फोन कानमा लगाउँदै चालकले अन्य चार जना सहकर्मीलाई फोन गरे । विपरीत दिशाबाट आउने सबै गाडीलाई पनि उनले हाइवे चेकिङको सूचना दिए ।

पछिल्लो समयमा सार्वजनिक यातायातका साधनहरुलाई कुनै प्रकारको बन्देज छैन । यो सडकको अघोषित कानून हो । दुईचार पैसाको लोभमा ट्राफिक प्रहरीले आफ्नो आँखामा पट्टि बाँधेको छ नै । शान्ति सुरक्षाको जिम्मेवारी पाएको स्थानीय प्रशासन पनि पटकपटक जनगुनासो आउँदासम्म मस्त निन्द्राबाट व्युँझिएको छैन ।

यात्रुको मूर्खता !

सार्वजनिक यातायातमा यात्रा गर्ने यात्रुले पनि आफ्नै जीवनसँग खेलवाड गरिरहेका छन् । गाडीवालाले उनीहरुलाई पटकपटक बिक्री गरिरहेको हुन्छ । ग्रामीण कच्ची सडकबाट आएका यात्रु मूल सडकमा पुगेपछि बिक्री हुन्छन् । अर्थात् कच्ची सडकमा चल्ने बसहरुलाई यात्रु बेच्छन् । प्रतियात्रुका दरले जीपले बस÷हाइसवालासँग पैसा लिन्छ । होटेलमा खाना खाँदा कति जनाले खायो, सोहीअनुसार होटेलवालाले गाडीवालालाई पैसा दिन्छ । गाडीमा कति मान्छे छन्, सोहीअनुसार गाडीवालाले ट्राफिक प्रहरीलाई पैसा दिन्छ । आफ्नै ज्यान जोखिममा राखेर हामी पटक पटक बिक्री भइरहेका छौं । यात्रुको गैरकानूनी सट्टेबाजी गरेर सार्वजनिक सवारी धनी र ट्राफिक प्रहरी रातारात धनी बन्दै गएका छन् ।

सधैंभरि गाडीवाला र ट्राफिक प्रहरीलाई मात्रै दोष लगाएर हामी यात्रु पनि पन्छिन मिल्ने अवस्था छैन । गाडीवालालाई सीट क्षमताभन्दा बढी यात्रु नराख भनेको सुनुवाइ भएन भने क्षमताभन्दा बढी यात्रु भएको गाडीमा नबस्न त सकिन्छ ! गाडीको क्षमता कति हो र कति जना छन् गाडीमा भ्नने हेरेर त बस्न सकिन्छ होला नि ! प्रहरी प्रशासनले सार्वजनिक यातायातमा हाम्रो सुरक्षा गर्दैन । किनभने उनीहरुले छिट्टै महल बनाउनु पर्नेछ, तर ती महलमा सार्वजनिक यातायातमा यात्रा गर्ने हामी गरिबहरुको रगतको गन्ध आउने गरी किन हामीले नै सहयोग गर्नुपर्ने ? त्यसैले गाडीमा बस्दा सबैभन्दा पहिले सीट छ कि छैन भन्ने कुराको हेक्का राख्नु यात्रुको पनि कर्तव्य हो । सधैंभरि कति मूर्खता प्रदर्शन गर्ने ?

सार्वजनिक यातायातलाई व्यवस्थित गर्न केही कुरा हुनु जरुरी छ ।

पहिलो– सार्वजनिक यातायातले कति जना यात्रु बोक्ने क्षमता छ भन्ने कुराको खोजी हुनु जरुरी छ । भेंडा-बाख्रा ठेले जस्तै यात्रु ठेल्ने चालक र सहचालकलाई कारबाही हुने गरी कानून बनाउनुपर्छ ।

दोस्रो– निरीक्षण गर्ने ट्राफिक प्रहरीको पनि निरीक्षण हुनु जरुरी छ । गाडीमा कति यात्रु छन् भन्ने कुरासम्म नहेरी १०० रुपैयाँमा काम चलाउने प्रहरीले दुर्घटनाको जिम्मेवारी लिने कि नलिने ? जहाँ दुर्घटना हुन्छ, त्यो क्षेत्रको ट्राफिक इकाइलाई दुर्घटनाको मुख्य दोषी मानिनुपर्छ र कारबाही चलाइनुपर्छ ।

तेस्रो– क्षमताभन्दा बढी भएका यात्रुलाई झार्न लगाउनुपर्छ । जरिबानाको नाममा चलान काटेर यात्रु बोक्न दिने हो भने उताबाट असुल भएकै छ भन्ने सोच्छ गाडीधनीले । यात्रु उतार्ने, उनीहरुको टिकटको रकम फिर्ता गराउने र चालकलाई जरिबाना गर्ने गर्नुपर्छ ।

चौथो– यात्रुलाई पनि जरिवाना गर्ने व्यवस्था ल्याइनु जरुरी छ । सीट क्षमताअनुसार टिकट काटेका यात्रुलाई गाडीमा राख्ने गाडीमा सीट नहुँदानहुँदै जबरजस्ती आएकाहरुलाई पनि कारबाहीको दायरामा ल्याउनु जरुरी छ ।

अन्यथा दुर्घटना हुँदै जाने, यात्रु मर्दै जाने, अङ्गभङ्ग हुँदै जाने, सवारीधनी र ट्राफिक प्रहरी मोटाउँदै जाने हुन्छ । आफन्त गुमाएकाहरुले शोक मनाउँछन्, अङ्गभङ्ग भएकाहरु आफ्नै जीवनप्रति घृणा गर्ने तहमा पुग्छन् ।