शून्यताबाट श्रेष्ठतातिर : अबको राजनीतिक अभ्यास- प्रतिशोध होइन, प्रतिस्पर्धा

“पुरानो संसार मर्दैछ र नयाँ संसार जन्मिन संघर्ष गरिरहेको छ; यो संधिकाल (Interregnum) मा नै अनेकौँ भयानक राक्षसहरू देखा पर्छन्।” — एन्टोनिओ रामग्राम (Antonio Gramsci)

यो लेख न त केवल असन्तोषको दस्ताबेज हो, न त आक्रोशको विस्फोट। यो एउटा राष्ट्रले आफैँसँग सोधिरहेको सबैभन्दा कठिन प्रश्नको इमानदार उत्तर खोज्ने प्रयास हो।

नेपाल आज इतिहासको त्यस्तो मोडमा उभिएको छ, जहाँ व्यवस्था बदलिएको छ, संविधान फेरिएको छ, सत्ता हस्तान्तरणका सबै औपचारिक अभ्यास पूरा भएका छन्—तर नागरिकको जीवनमा भरोसाको अनुभूति हराउँदै गएको छ। हामीसँग गणतन्त्र छ, तर स्थिरता छैन। हामीसँग चुनाव छ, तर उत्साह छैन। हामीसँग नेता छन्, तर नेतृत्वको अभाव छ।

यो संयोग होइन। यो दशकौँदेखिको राजनीतिक जडता (Stagnation) को परिणाम हो। हामीले पात्र बदल्यौँ, तर प्रवृत्ति बदल्न सकेनौँ। हामीले संविधानको गाता फेर्‍यौँ, तर राज्य चलाउने सोच उही रह्यो। सत्तामा बस्ने अनुहार फेरिए, तर सत्ता प्रयोग गर्ने संस्कार फेरिएन। आजको नेपाली राजनीति एउटा यस्तो बिन्दुमा आइपुगेको छ, जहाँ पुराना शक्तिहरू सत्ता छोड्न तयार छैनन्, र नयाँ शक्तिहरूलाई प्रवेश गर्न दिइँदैन। परिणामस्वरूप, देश एउटा अदृश्य चक्रव्यूहमा फसेको छ—जहाँ परिवर्तनको चाहना छ, तर परिवर्तनको बाटो छैन।

यही नै सबैभन्दा खतरनाक अवस्था हो। किनकि जब लोकतन्त्रले विकल्प दिन छोड्छ, तब समाजले निकास खोज्न थाल्छ—र त्यो निकास सधैँ लोकतान्त्रिक नै हुन्छ भन्ने ग्यारेन्टी हुँदैन। इतिहास साक्षी छ—रोम पतन हुँदा संविधान थिए, तर भरोसा थिएन। जर्मनीमा वाइमर गणतन्त्र हुँदा चुनाव थिए, तर विकल्प थिएन। त्यही शून्यताबाट तानाशाही जन्मियो। नेपाल त्यो बाटोमा छैन—तर संकेतहरू खतरनाक छन्।

यसैले, यो आलेख दोषारोपणका लागि होइन। यो चेतावनी हो। यो निम्तो हो—नयाँ सोच, नयाँ प्रतिस्पर्धा र नयाँ राजनीतिक संस्कारतर्फ। अबको प्रश्न यो होइन कि सत्तामा  को आउँछ? अबको प्रश्न यो हो— के हामी शून्यताबाट श्रेष्ठतातिर जान सक्ने साहस गर्छौँ?

 “पुरानो संसार मर्दैछ र नयाँ संसार जन्मिन संघर्ष गरिरहेको छ; यो संधिकाल (Interregnum) मा नै अनेकौँ भयानक राक्षसहरू देखा पर्छन्।” — एन्टोनिओ रामग्राम (Antonio Gramsci)

नेपाल आज ठिक यही ऐतिहासिक र पीडादायी संधिकालमा उभिएको छ। हामीले व्यवस्था बदल्यौँ, पात्र बदल्यौँ र संविधानको गाता बदल्यौँ, तर के हामीले देशको नियति बदल्न सक्यौँ? आजको सबैभन्दा ठूलो, तीतो र निर्मम सत्य यो हो कि—नेपालको राजनीति एउटा यस्तो ‘डेडलक’ (Deadlock) मा फसेको छ, जहाँ पुरानाले सत्ताको मोह त्याग्न सकिरहेका छैनन् र नयाँले त्यो अभेद्य पर्खाल भत्काएर बाटो भेट्टाउन संघर्ष गरिरहेका छन्। यो आलेख केवल आक्रोशको पुञ्ज होइन; यो त एउटा राष्ट्रको रूपमा हाम्रो सामूहिक पुनर्जागरण (Renaissance) को तार्किक र भावनात्मक खाका हो।

महाभारतको नियति: धृत राष्ट्र प्रवृत्ति

महाभारतको युद्धमा विनाशको मुख्य कारण हतियार थिएन, मुख्य कारण थियो— सत्तामा टाँसिएर बस्ने ‘धृत राष्ट्र प्रवृत्ति’। जसरी महाराज धृत राष्ट्रलाई थाहा थियो कि उनको मोहले वंशनाश गर्दै छ, तैपनि उनले सिंहासन छोड्न सकेनन्। आज नेपालको राजनीतिमा पनि ठिक त्यही इतिहास दोहोरिएको छ।

केपी ओली, शेरबहादुर देउवा, प्रचण्ड, माधव नेपाल वा बाबुराम भट्टराई—यी नामहरू अब व्यक्ति रहेनन्, यी त ‘सत्ता ओगटेर बस्ने’ प्रवृत्तिका पर्यायवाची बनेका छन्। यी लगायत अन्य १०० औँ नामहरू होलान्, जो प्राण पखेरु रहेसम्म सत्ता र शक्तिको वरिपरि नै रहन चाहन्छन्। उनीहरूले ‘प्रतिस्पर्धा’ भन्ने शब्द सायद शब्दकोशबाटै हटाइसकेका छन्। उनीहरूका लागि राजनीति ‘सेवा’ होइन, ‘सिन्डिकेट’ हो। राजनीतिक दार्शनिक एरिक होब्सबामले भनेझैँ— “यहाँ सत्ताका पात्र घुमिरहन्छन्, तर संरचना र प्रवृत्ति ज्यूँका त्यूँ रहन्छ (Elite circulation without structural change)।”

आजका युवा, जो महाभारतको ‘अभिमन्यु’ जस्तै उत्साह बोकेर राजनीतिमा प्रवेश गर्न खोज्दै छन्, उनीहरूलाई पुराना दलहरूले सिर्जना गरेको चक्रव्यूहले घेरेर सिध्याउन खोजिँदै छ। तर उनीहरूले बिर्सेको कुरा के हो भने— २१औँ शताब्दीका अभिमन्युहरू चक्रव्यूह तोड्न मात्र होइन, त्यसलाई ध्वस्त पार्न पनि जान्दछन्।

हामीसँग चुनाव छ, तर विकल्प खोइ?

दार्शनिक हन्ना करेन्ट (Hannah Arendt) भन्छिन्— “जब मानिसले भविष्यमाथिको विश्वास गुमाउँछ, तब ऊ विगतलाई नै अँगाल्न पुग्छ—चाहे त्यो विगतले उसलाई जतिसुकै असफल किन नबनाएको होस्।”

नेपालमा हरेक पाँच वर्षमा (धेरै जसो त अगावै) चुनाव आउँछ। मतदान केन्द्रअगाडि पसिनाले निथ्रुक्क भिजेका किसान, फाइल बोकेका कर्मचारी र विदेश जाने ‘नो अब्जेक्सन लेटर’ खल्तीमा बोकेका युवाहरूको लाइन लाग्छ। औँठामा मसी लाग्छ, तर अनुहारमा उत्साह हुँदैन। मानिसले भोट त हाल्छ—तर मनले होइन, बाध्यताले। यो लोकतन्त्रको उत्सव होइन, यो त थकित नागरिकको ‘श्राद्ध’ जस्तै कर्तव्य-पालन मात्र हो। लोकतन्त्रको आत्मा ‘विकल्प’ (Choice) हो। तर जब ब्यालेट बक्समा हिजो पनि उही, आज पनि उही र भोलि पनि उही अनुहार देखिन्छ, तब त्यो चुनाव ‘छनौट’ होइन, केवल एउटा ‘दण्डहीनताको नवीकरण’ (Renewal of Impunity) बन्न पुग्छ। देश खरानी को थुप्रो साक्षी राखेर बसीरहँदा अहिले पनि त्यही ‘सीन” देखिँदै छ ।

प्रणालीको ‘सफ्टवेयर’ र नेताको ‘हार्डवेयर’

नेपालको मुख्य समस्या ‘संविधान खराब हुनु’ होइन, बरु ‘संविधानको भावना’ बुझ्न नसक्ने नेतृत्व हुनु हो। हाम्रा नेताहरू ‘एनालग’ युगका थोत्रा हार्डवेयर हुन्, जसले ‘डिजिटल’ युगको अत्याधुनिक सफ्टवेयर (गणतन्त्र) चलाउन खोजिरहेका छन्। परिणामस्वरूप—सिस्टम बारम्बार ‘ह्याङ’ भइरहेको छ।

जब गणतन्त्रको सर्वोच्च आसनमा दुई कार्यकाल बसिसकेकी पूर्वराष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले पदमुक्त हुने बित्तिकै संविधानले नचिन्ने राजसंस्थाको प्रशंसा गर्छिन्, तब छर्लङ्ग हुन्छ—हाम्रो नेतृत्वले शरीरमा गणतन्त्रको कोट लगाए पनि आत्मामा अझै सामन्ती सोच पालेर राखेको छ। वर्तमान प्रधानमन्त्रीहरूले ६-६ महिनामा कुर्सी साटासाट गर्नु र सत्तालाई केवल ‘भागबन्डाको खेल’ बनाउनु नैतिक शून्यताको पराकाष्ठा हो। जब राजनीतिबाट नैतिकता, दर्शन र लोक लाज हराउँछ, तब त्यो देश होइन, एउटा ‘सर्कस’ बन्छ।

नयाँ आवाजमाथिको प्रहार र रवि लामिछानेको अग्निपरीक्षा

इतिहास साक्षी छ— जसले यथास्थितिमाथि प्रश्न गर्छ, उसलाई सधैँ ‘असहज’ मानिन्छ। नेल्सन मन्डेला “अपरिपक्व” र लेच वालेसा “अराजक” भनिएका थिए। नेपालमा पनि रवि लामिछाने, बालेन शाह वा कुलमान घिसिङ जस्ता पात्रहरू जब प्रणालीको नग्नतामाथि प्रश्न गर्छन्, तब यो थकित संरचनाले उनीहरूलाई ‘खतरा’ देख्छ। कुलमानले केही हप्तामै अर्बौँका ठेक्का तोडेर देखाइदिए कि— देश विकास नहुनु (समस्या) देशमा पैसा नभएर होइन, शासकहरूको ‘नियत’ खराब भएर रहेछ।

विशेष गरी, रवि लामिछानेमाथि लागेको ‘सहकारी ठगी’ को ट्याग अहिलेको राजनीतिको सबैभन्दा गिजोलिएको र रहस्यमय अध्याय हो। ७० लाख नागरिकको पसिना र आँसु जोडिएको यो मुद्दामा रविमाथि जुन घेराबन्दी गरियो, त्यो केवल एक व्यक्तिविरुद्धको आक्रमण होइन, त्यो उदाउँदो वैकल्पिक शक्तिलाई निमोठ्ने प्रपञ्च हो।

तर, संकट नै त्यो कसी हो जहाँ नेताको असली परीक्षण हुन्छ। खर्बौँको हिनामिनालाई एक व्यक्ति थुनेर समाधान खोज्ने ‘प्रौढ शासक’ को नियतलाई जवाफ दिने दायित्व अब रविको काँधमा छ। उहाँ स्वयंले हिरासतको चिसो भुइँ भोग्नुभएको छ, त्यसैले उहाँले मात्र ती पीडितको पीडा महसुस गर्न सक्नुहुन्छ। “ठगहरूको सम्पत्ति ३ महिनाभित्र जफत गरी साना बचतकर्ताको पैसा फिर्ता गर्ने” ग्यारेन्टीसहितको ‘सहकारी न्याय विधेयक’ लिएर जब रवि आफैँ पीडितको घरदैलोमा पुग्नुहुन्छ, तब उहाँ पीडितका लागि नेता मात्र होइन, ‘मलहम’ (Healer) बन्नुहुनेछ। जनताले भरोसा गरेको यो उदीयमान शक्ति ती लाखौँ पीडितको आवाज बन्न सक्नु नै राजनीतिक रूपमा सबैभन्दा ठूलो जित हुनेछ। सम्मानित अदालतको बहस आफ्नो ठाउँमा छ, तर जनताको अदालतमा रविजीले यो अग्निपरीक्षा पास गर्नै पर्छ।

समृद्धि सोलुसन

हामीले सधैँ समस्याको गफ गर्‍यौँ, अब समाधानको बाकस खोलौं:

•  योग्यता आधारित शासन (Meritocratic Governance): मन्त्री बन्नका लागि जेल बसेको वर्ष होइन, विषय विज्ञता हेरिनुपर्छ। अबको संविधानमा ‘राजनीतिक नियुक्ति’ को ठाउँमा ‘खुल्ला प्रतिस्पर्धा’ बाट बोर्ड सदस्य र सल्लाहकार छान्ने व्यवस्था गरौँ।
•  डिजिटल सार्वभौमसत्ता र ‘कागजविहीन’ प्रशासन: भ्रष्टाचारको जरो ‘कागजी फाइल’ र ‘टेबल मुनिको लेनदेन’ मा छ। सम्पूर्ण सरकारी सेवालाई ब्लक चेन (Blockchain) प्रविधिमा लैजाऔँ। एउटा क्लिकमा थाहा होस्—मेरो फाइल कुन कर्मचारीको टेबलमा, किन अड्किएको छ।
•  आर्थिक राष्ट्रवाद: हामी ‘रेमिटान्स’ ले बाँचेको देश होइन, ‘उत्पादन’ ले बाँच्ने देश बन्नुपर्छ। “नेपालमै सम्भव छ” भन्ने नारालाई कर छुट र ‘स्टार्टअप’ अनुदानमार्फत व्यवहारमा उतारौँ । युवालाई ‘विमानस्थल’ होइन, ‘स्वदेशी कार्यशाला’ तिर मोडौँ।
• न्यायिक निर्मलीकरण: अदालत र संवैधानिक निकायमा हुने दलीय भागबन्डा लोकतन्त्रको क्यान्सर हो। यसको शल्यक्रिया गर्न नियुक्तिहरू एउटा स्वतन्त्र ‘उच्चस्तरीय विज्ञ परिषद्’ बाट हुनुपर्छ।
•  शिक्षा र स्वास्थ्यमा क्रान्ति: शिक्षा र स्वास्थ्यलाई नाफा कमाउने व्यापार होइन, राज्यको दायित्व बनाऔँ। ‘बेरोजगार उत्पादन गर्ने कारखाना’ बनेका विश्वविद्यालय बन्द गरेर ‘सीप सिकाउने गुरुकुल’ खोलौँ।

‘एजेन्डा इलेक्सन’ र संवैधानिक उपचार

यदि वर्तमान नेतृत्वले आफूलाई सुधार्न सक्दैन भने, देशलाई थप बर्बादीतिर लैजानुभन्दा ‘अर्ली इलेक्सन’ (Early Election) नै श्रेयस्कर हुन्छ। तर, त्यो चुनाव फेरि ‘पुरानाकै पुनरागमन’ हुनुहुँदैन। त्यो चुनाव त एउटा ‘वैचारिक महासंग्राम’ हुनुपर्छ। अबको संविधान संशोधनको बहस  पनि घनिभूत केन्द्रित हुनुपर्छ:

नेतृत्वमा ७० वर्षे उमेर हद (No Country for Old Men)।

कार्यकारी पदमा दुई पटक भन्दा बढी बस्न नपाउने सीमा

‘नो भोट’ र ‘राइट टु रिकल’ (Right to Recall) को अधिकार।

विलियम शेक्सपियरको नाटकमा भनिए झैँ— “संसार एउटा मञ्च हो, र हामी सबै कलाकार हौँ।” तर, नेपालको यो राजनीतिक मञ्चमा अब थोत्रा डाइलग बोल्ने ‘कलाकार’ होइन, देशको बिग्रिएको मेसिनरी मर्मत गर्ने ‘इन्जिनियर’ हरूको खाँचो छ।

दार्शनिक जोन स्टुअर्ट मिलले भनेका थिए— “खराब संस्थाहरू केवल खराब नेताले मात्र होइन, बरु निष्क्रिय नागरिकहरूका कारण टिकिरहन्छन्।” हामीले विकल्प माग्यौँ, तर विकल्प उत्पादन गर्ने सामाजिक दबाब सिर्जना गरेनौँ। युवाहरू राजनीतिबाट उदासीन हुनु भनेको देशलाई ‘कोमा’ मा पठाउनु हो।

लोभले सत्यलाई पराजित गरेको धेरै भयो। अब सत्यले लोभलाई पराजित गर्ने समय आएको छ। हामीलाई ‘शासक’ चाहिएको छैन, हामीलाई त एउटा ‘सेवक’ र ‘भिजनरी सारथि’ चाहिएको छ। पुराना पात्रहरू इतिहासका पानामा सीमित भइसके, अबको पानामा लेखिने नाम युवा, नयाँ विचार र रूपान्तरणको हुनुपर्छ।

दार्शनिक प्लेटो (Plato) ले भनेका थिए:

“राजनीतिमा भाग लिन अस्वीकार गर्नुको सजाय यो हो कि, तपाईँ भन्दा खराब मानिसहरूले तपाईँमाथि शासन गर्नेछन्।”

त्यसैले, अब मौन बस्ने समय छैन। टेस्टेड, डामिएका र असफलहरूलाई ससम्मान बिदा गरौँ, र एउटा सुदृढ, समुन्नत र गर्व गर्न लायक नेपालको मार्ग प्रशस्त गरौँ।

देश बन्छ, बनाउन सकिन्छ-मात्र हाम्रो एउटा सही छनौट र सामूहिक साहसको प्रतीक्षा छ।