फिनिक्स मिथक र एमालेको ‘पुनर्जन्म’

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास विभाजन, पुनर्मिलन र पुनः विभाजनको अस्थिर ढाँचाबाट गुज्रिएको छ, जसले यसलाई विश्वका सबैभन्दा अराजक वामपन्थी परिदृश्यमध्ये एक बनाएको छ । सन् १९४९ मा राणा शासनको विरोधमा स्थापित भएको पहिलो नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी समयसँगै अनगिन्ती टुक्राहरूमा विभाजित भयो । यो विभाजन र विलयको प्रवृत्ति नेपाली राजनीतिको मूल विशेषता बनेको छ ।

यही अराजक पृष्ठभूमिमा नेकपा (एमाले) को जन्म सन् १९९१ मा नेकपा (मार्क्सवादी) र नेकपा (मार्क्सवादी-लेनिनवादी) को विलयबाट भएको थियो । स्थापना कालदेखि नै, एमालेले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र एक अद्वितीय उत्थानशीलता प्रदर्शन गरेको छ । अन्य कम्युनिस्ट दलहरू वैचारिक आधार गुमाउँदै वा क्षणिक गठबन्धनमा निर्भर हुँदै अस्तित्वका लागि सङ्घर्ष गरिरहेका छन्, तर एमालेले आफ्नो मुख्य सङ्गठनात्मक अखण्डता र वैचारिक पहिचान कायम राख्न सफल भएको छ ।

एमालेको आठौँ महाधिवेशनको पूर्वसन्ध्यामा, नेता प्रदीप ज्ञवालीले फिनिक्स पन्छीजस्तै पुनर्जागृत भएर एमालेले लोकतान्त्रिक आन्दोलनको अगुवाइ गर्नुपर्छ र गर्न सक्छ भन्ने आफ्नो अटल विश्वास रहेको कुरा ‘फिनिक्स पन्छी र एमालेको पुनर्जीवन’ नामक किताबमा लेखेका छन् । नेकपा (एमाले) को राजनीतिक इतिहासले फिनिक्स मिथकको सार्वभौम विषयवस्तुलाई बलियोसँग प्रतिविम्बित गर्दछ । अर्थात्, संस्थागत विनाश, आत्म–शुद्धीकरण, र शक्तिका साथ पुनर्जन्मको चक्रीय प्रक्रिया ।

नेपाली राजनीतिक इतिहासमा यस दलले निरन्तर गुटगत विभाजन, गठबन्धनको असफलता, र २०२० को दशकमा देखिएका जस्ता संवैधानिक झट्काहरूको सामना गरेको छ । यी प्रत्येक सङ्कटलाई ‘मृत्यु’ मान्ने हो भने, एमाले हरेक पटक खरानीबाट पुनः एक बलियो राजनीतिक शक्ति वा प्रमुख प्रतिपक्षका रूपमा स्थापित भएको छ । यसले फिनिक्सको अमरत्वको मिथकलाई राजनीतिक रूपमा पुष्टि गर्दछ ।

नेकपा (एमाले) को राजनीतिक जीवनमा आन्तरिक द्वन्द्वले विनाशभन्दा बढी वैचारिक र सङ्गठनात्मक शुद्धीकरण (‘अग्नि’) को भूमिका खेलेको पाइन्छ । सामान्यतया, राजनीतिक विभाजनले पार्टीहरूलाई कमजोर बनाउँछ । तर, एमालेको सन्दर्भमा, विभाजनले वैचारिक बोझ र गुटगत कलह हटाउने काम गरेको दृष्टान्त भेटिन्छ ।

पार्टीको राजनीतिक दीर्घायुको प्रमुख संयन्त्र यसको सैद्धान्तिक उत्थानशीलता हो । विशेषगरी जनताको बहुदलीय जनवाद र ६ लाख ५० हजारभन्दा बढी बलियो, सुव्यवस्थित र सङ्गठित कार्यकर्ताको वफादारीमा यो पार्टी आधारित छ । यस्तो विशाल र सङ्गठित आधारले गर्दा माथिल्लो नेतृत्व विभाजित हुँदा वा सरकार ढल्दा पनि पार्टीको जग स्थिर रहिरहनु एमालेको प्रतिस्पर्धात्मक लाभ हो ।

फिनिक्स मिथकको बहुआयामिक अध्ययन : चक्रीयता, मृत्यु र राजनीतिक जीवन

फिनिक्स एक पौराणिक पन्छी हो जसले विभिन्न प्राचीन संस्कृतिहरूमा नवीकरण, पुनरुत्थान, र अमरताको प्रतीकका रूपमा काम गर्छ । मिथकका अनुसार, जब फिनिक्सले आफ्नो आयु (जुन ५०० वर्षभन्दा बढी हुन्छ) को अन्त्य नजिक आएको महसुस गर्छ, तब यसले सबैभन्दा उत्कृष्ट सुगन्धित काठहरूको गुँड बनाउँछ, त्यसलाई आफैँ आगो लगाउँछ र ज्वालाले भस्म हुन्छ । खरानीको थुप्रोबाट, एउटा नयाँ फिनिक्स, जवान र शक्तिशाली, उठ्छ । यो प्रक्रिया ‘विनाश र सृष्टि’ को सन्तुलनको प्रतीक हो, जसले विपत्तिमाथि विजय र परिवर्तनको प्रतिनिधित्व गर्दछ ।

यस मिथकलाई राजनीतिक उपमाका रूपमा प्रयोग गर्दा, फिनिक्सको चक्रीय आयुलाई राजनीतिक दलको दीर्घकालीन अस्तित्वसँग जोड्न सकिन्छ । एमालेको आन्तरिक द्वन्द्व र विभाजनहरू फिनिक्सको आत्म–प्रज्वलनसँग मेल खान्छ । यो आगो केवल विनाशकारी नभई शुद्धीकरणकारी पनि हो । राजनीतिक दलको सन्दर्भमा, विभाजनको प्रक्रियाले कमजोर वा वैचारिक रूपमा असहमत गुटहरूलाई बाहिर निकाल्छ, जसले मुख्य सङ्गठनलाई वैचारिक रूपमा शुद्ध र सङ्गठनात्मक रूपमा बलियो बनाउँछ ।

एमालेको दीर्घायुको सैद्धान्तिक आधार : जनताको बहुदलीय जनवाद

नेकपा (एमाले) को दीर्घायुको मूल आधार वैचारिक आधारशिला, जनताको बहुदलीय जनवादलाई मान्ने गरिन्छ । जबजले पार्टीलाई माक्र्सवादी–लेनिनवादी सिद्धान्तहरूमा आधारित रहँदै संवैधानिक बहुलवाद र संसदीय प्रतिस्पर्धामा सक्रिय रूपमा सहभागी हुने नेपाली मौलिकताको सैद्धान्तिक आधार दिएको छ । यो सैद्धान्तिक संयोजनले एमालेलाई नेपालको लोकतान्त्रिक प्रणालीभित्र वैधानिक र प्रासंगिक रहन सुनिश्चित गरेको छ ।

फिनिक्सको मिथकलाई एमालेसँग जोडेर हेर्दा, एमालेले मृत्युलाई टार्ने होइन, बरु यसको लागि तयारी गर्ने गरेको देखिन्छ । फिनिक्सले आफ्नो मृत्युको योजना बनाउँछ र यसलाई पुनर्जन्मको माध्यम बनाउँछ । एमालेलाई राजनीतिक प्रणालीभित्र चुनावी प्रतिस्पर्धा मार्फत आफ्नो राजनीतिक चक्र कायम राख्नका लागि जबजले आवश्यक संस्थागत संयन्त्र प्रदान गरेको छ । पार्टीले विभाजन वा गठबन्धनको असफलताको रूपमा ‘राजनीतिक मृत्यु’ को सामना गर्नुपर्ने नियति पटकपटक पुनरावृत्ति हुँदा, उसले अङ्गीकार गरेको जबजले संसदीय व्यवस्थामा सहभागी हुने अनिवार्य शर्त दिएको छ र अर्को निर्वाचनका लागि तुरुन्तै पुनर्गठित हुने शक्तिशाली चुम्बकीय शक्तिका रूपमा काम गरिरहेको देखिन्छ । यसले पार्टीको पतनलाई विघटन हुनबाट बचाइरहेको छ । यसको ‘मृत्यु’ लाई केवल एक निर्धारित पुनर्संरचना अवधिमा रूपान्तरण गरिरहेको छ ।

फिनिक्सको स्वरूपरेखा : मिथक र प्रतीकात्मकताको विश्लेषण

अग्निशुद्धि र खरानीबाट उदयको अनिवार्यता

फिनिक्स मिथकमा अग्निले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यो केवल विनाशको माध्यम होइन, बरु नवीकरणको लागि आवश्यक शुद्धीकरणको प्रक्रिया हो । नेकपा (एमाले) को इतिहासमा, १९९८ को विभाजन र २०२१ को अदालती खारेजीलाई आन्तरिक कमजोरीहरू, गुटगत विभाजनहरू, र वैचारिक विचलनलाई जलाउने ‘शुद्धीकरणको अग्नि’ का रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ । सन् १९९८ मा वामदेव गौतमको नेतृत्वमा नेकपा (माक्र्सवादी–लेनिनवादी) को रूपमा एमालेबाट भएको विभाजन, एमालेभित्रको वैचारिक र नेतृत्व विवादको परिणाम थियो । यस परिघटनाले पार्टीलाई कमजोर बनायो, र सँगसँगै त्यो ‘आगो’ ले स्थापना कालदेखि जम्मा भएका आन्तरिक बोझहरूलाई हटाउन सहयोग पुर्‍यायो । जसरी पुनर्जन्म भएको फिनिक्स ‘युवा र शक्तिशाली’ भएर उठ्छ, त्यसै गरि एमालेको हकमा, हरेक ठूलो सङ्कटपछि पार्टीले नयाँ उत्साह र संस्थागत एकताका साथ संसदीय राजनीतिमा फर्कने शक्ति प्रदर्शन गरिरहेको पाइन्छ । यसको पुनर्जीवनले फिनिक्सको नवीकरणको भावनालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ ।

खरानी जम्मा गर्ने संस्कार : संस्थागत स्मृति

फिनिक्सको मिथकमा, पुनर्जन्मपछि यसले आफ्नो पूर्वजको खरानीलाई गन्धरसको अण्डामा राखेर इजिप्टको सूर्यको सहर (हेलियोपोलिस) मा सूर्य देवताको वेदीमा जम्मा गर्छ । यो संस्कारले विगतको विरासतलाई आदर गर्दै नयाँ जीवनमा त्यसको महत्त्वलाई स्थापित गर्दछ ।

राजनीतिक विश्लेषणमा, गन्धरसको अण्डालाई एमालेको संस्थागत स्मृतिका रूपमा बुझ्न सकिन्छ । गन्धरसले शवलाई सुरक्षित राख्ने र लेप लगाउने काम गर्छ, जसरी एमालेको मूल सङ्गठनात्मक संरचना, मुख्यालय, केन्द्रीय समितिका कागजात र सदस्यता सूचीले विभाजनको समयमा पनि पार्टीको संस्थागत डीएनएलाई संरक्षण गर्छ । यो खरानी (अर्थात्, विगतका अनुभवहरू र असफलताहरू) लाई ‘जम्मा’ गर्ने प्रक्रियाले पार्टीलाई हरेक सङ्कटपछि थप परिष्कृत बनाइरहेको छ ।

उदाहरणका लागि, १९९४ मा एमालेको नेतृत्वमा गठित पहिलो कम्युनिस्ट अल्पमत सरकारको पतनबाट प्राप्त पाठहरूलाई संस्थागत रूपमा सुरक्षित राख्दै ‘राजनीतिक हेलियोपोलिस’ (नेपालको संवैधानिक केन्द्र, संसद वा सरकार) मा एमालेले पुनःस्थापित गरेको छ । यसले आगामी शासन चक्रमा थप स्थिरता सुनिश्चित गरेको छ । यसको अर्थ एमालेले आफ्ना असफलताहरूलाई बिर्सँदैन; यसले तिनीहरूलाई सङ्गठनात्मक स्मृतिका रूपमा आन्तरिकीकरण गर्छ, जुन नेपालका अन्य कम्युनिस्ट पार्टीहरूको निरन्तर विभाजनको प्रवृत्तिबीच एमालेको एक अद्वितीय गुण हो ।

चिरस्थायी अस्तित्वको प्रतिज्ञा

केही आधुनिक मिथकहरूमा, फिनिक्सको आँसुमा घाउ निको पार्ने महान् शक्ति रहेको उल्लेख गरिएको पाइन्छ । नेकपा (एमाले) को राजनीतिक सन्दर्भमा, यसको ‘आँसु’ भनेको गठबन्धनको असफलता, सत्ताच्युत र विभाजनपछि आन्तरिक अनुशासन र सङ्गठनात्मक नियन्त्रण मार्फत राजनीतिक क्षतिलाई तत्काल निको पार्ने क्षमता हो ।

जब २०१८ को विलय असफल भयो र २०२१ मा अदालती निर्णयद्वारा पार्टी पुनः विभाजित भयो, एमालेले तुलनात्मक रूपमा छोटो अवधिमा आफ्नो सङ्गठनात्मक संरचनालाई सुदृढ पार्न सफल भयो । यसको मुख्य सङ्गठनात्मक र वैचारिक आधारशिलालाई पुनर्स्थापित गरेर, पार्टीले राजनीतिक घाउहरूलाई छिटो निको पार्छ र चुनावी मैदानमा फर्कन्छ । यस प्रकारको लचिलोपनले एमालेलाई अस्थिर नेपाली राजनीतिक प्रणालीमा एक चिरस्थायी संस्थाका रूपमा स्थापित गर्न मद्दत गरेको छ ।

एमालेको ‘चिता’ र ‘मृत्यु’ : विनाशका क्षणहरू

नेकपा (एमाले) को इतिहासमा विभिन्न चरणहरूमा राजनीतिक ‘मृत्यु’ र ‘चिता’ को सामना गर्नुपरेको छ । यी सङ्कटहरूले पार्टीको लचिलोपन परीक्षण गरेका छन् र हरेक पटक यसको पुनरुत्थानको आधार तयार पारेका छन् । वि.सं. २०५१ सालको अल्पमत सरकारको पतनपछि नेपालको संसदीय राजनीतिमा गठबन्धन संस्कृतिको पहिलो आगो लागेको थियो ।

सन् १९९० को बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनापछि, नेपाली राजनीतिमा गठबन्धनको संस्कृति सुरु भयो किनभने कुनै पनि पार्टीले स्पष्ट बहुमत प्राप्त गर्न सकेन । सन् १९९४ को मध्यावधि निर्वाचनमा नेकपा (एमाले) ले २०५ सिटमध्ये ८८ सिट जित्दै सबैभन्दा ठूलो संसदीय दलका रूपमा उदय भयो । उसले नेपालको इतिहासमा पहिलो कम्युनिस्ट अल्पमत सरकार गठन गर्‍यो ।

तर, यो सरकार एक वर्षभन्दा कम समयमै पतन भयो । कमजोर गठबन्धन र मुख्य प्रतिपक्षी नेपाली कांग्रेसको आन्तरिक कलहले संसद विघटनको स्थिति निम्त्यायो । यो पतन एमालेको पहिलो ठूलो शासन–सम्बन्धी ‘मृत्यु’ थियो, जहाँ उसले सत्ताको उच्च बिन्दुमा पुगेर पनि संस्थागत अस्थिरताका कारण खरानीमा परिणत हुनुपर्‍यो ।

१९९८ को मार्चमा, पार्टीभित्रको गुटगत द्वन्द्वले ठूलो विभाजन निम्त्यायो, जब वरिष्ठ नेता वामदेव गौतमको नेतृत्वमा एक समूहले नेकपा (माक्र्सवादी–लेनिनवादी) गठन गर्‍यो । यो विभाजन फिनिक्सले आफ्नै लागि सुगन्धित काठको गुँड बनाएर आफैँलाई आगो लगाउने जस्तै थियो, अर्थात्, एमालेको आन्तरिक कलहबाट उत्पन्न भएको ‘चिता’ ।

यो विभाजनले एमालेलाई सत्ताबाट बाहिर पुर्‍याए पनि, यसले लामो समयसम्म विभाजनलाई थेग्न सकेन । ४ वर्षपछि सन् २००२ को फेब्रुअरीमा, फुटेर बनेको माले पुनः एमालेमा विलय भयो । यो पुनर्मिलनले एमालेको संस्थागत आधारलाई कमजोर बनाउनुको सट्टा दीर्घकालीन रूपमा बलियो बनायो, जसले विभाजनलाई पुनरुत्थानको बीजका रूपमा कार्य गर्न अनुमति दियो ।

२०१८–२०२१ को विलय र अदालती खारेजी : वैधानिक मृत्युबाट अलौकिक पुनर्जीवन

सन् २०१७ को संसदीय निर्वाचनमा केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वमा रहेको नेकपा (एमाले) र पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ को नेतृत्वमा रहेको नेकपा (माओवादी केन्द्र) ले वाम गठबन्धन बनाएर ठूलो बहुमत हासिल गरे । मे २०१८ मा, दुवै पार्टीहरू मिलेर नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (नेकपा) गठन गरे । यो विलय एमालेको शक्तिको अत्यधिक महत्त्वाकाङ्क्षा र केन्द्रीकरणको उच्चतम बिन्दु थियो, जुन फिनिक्सले आफ्नो भव्य ‘चिता’ निर्माण गरेको अवस्थासँग मेल खान्छ ।

तर, यो एकता आन्तरिक राजनीतिक कलह र नेतृत्वको विवादका कारण कमजोर भयो । अन्त्यमा, यो सङ्कट बाह्य (अदालती) शक्तिद्वारा समाधान भयो । ८ मार्च २०२१ मा नेपालको सर्वोच्च अदालतले नेकपाको नाम पहिले नै अर्को पार्टीलाई दिइएको भन्दै विलयलाई ‘शून्य’ घोषणा गर्‍यो । यो फैसला एमालेका लागि ‘न्यायिक अग्नि’ थियो, जसले विलयलाई खारेज गरी एमाले र नेकपा (माओवादी केन्द्र) लाई तिनीहरूको पूर्ववत् अवस्थामा पुनर्जीवित गरिदियो ।

यो अदालती अग्नि एक राजनीतिक शुद्धीकरणको संयन्त्रका रूपमा कार्य गर्‍यो । फिनिक्सको मिथकीय अग्नि स्वेच्छाले प्रज्वलित हुन्छ, तर यो राजनीतिक अग्नि एक बाह्य धक्का (न्यायिक निर्णय) थियो । यो बाह्य शुद्धीकरणले ओली पक्षलाई असफल विलयको राजनीतिक जिम्मेवारीबाट मुक्त हुन रणनीतिक लाभ पुर्‍यायो । यसले उनीहरूलाई तुरुन्तै नेकपा (एमाले) का रूपमा कानुनी निरन्तरता दाबी गर्न अनुमति दियो, साथसाथै माधवकुमार नेपालको नेतृत्वमा रहेको असन्तुष्ट गुटलाई आफ्नै सर्तहरूमा बाहिरिन बाध्य तुल्याएर सङ्गठनलाई वैचारिक रूपमा शुद्ध पार्यो । यसरी, न्यायपालिकाले राजनीतिक अराजकता (एन्ट्रापी) को संयन्त्रका रूपमा कार्य गर्‍यो, जसले आन्तरिक गुटगत लडाइँले भन्दा छिटो र सफासँग अपरिहार्य विभाजनलाई बल पुर्‍यायो, र पुनर्जन्मको चक्रलाई तीव्र बनायो ।

वर्तमानको संवैधानिक सङ्कट : संस्थागत विनाशको प्रयास

नेपालको राजनीतिमा अस्थिरता निरन्तर जारी रह्यो, जसको परिणाम स्वरूप गत भदौको जेन जी आन्दोलनले ‘खराब शासन’ र प्रणालीगत असफलताहरूको विरोध गर्‍यो, र तत्कालीन सरकारलाई राजीनामा दिन बाध्य बनायो । यसै क्रममा प्रतिनिधी सभाको विघटन भयो ।

यस संस्थागत विनाशको प्रयासको सामना गर्न, नेकपा (एमाले) ले यतिबेला विघटित संसदको पुनर्स्थापनाका लागि कानूनी र राजनीतिक मोर्चाबन्दी सुरु गरिरहेको छ । पूर्व सांसदहरूको विशेष बैठक बोलाएर लोकतान्त्रिक सिद्धान्तहरूको रक्षाका लागि एकजुट रणनीति बनाउने प्रयास गरेको छ । यो द्रुत र सङ्गठित प्रतिक्रियाले देखाउँछ कि पार्टीले सङ्कटको समयमा निष्क्रिय बस्दैन, बरु आफ्नो संस्थागत आधार र कानूनी विकल्पहरू प्रयोग गरेर सङ्घर्ष गर्ने क्षमता राख्छ, जसले यसको चिरस्थायी लचिलोपनलाई पुष्टि गर्दछ ।

नेकपा (एमाले) को राजनीतिक इतिहास बारम्बारको पुनर्जन्मको कथा हो । विभाजन वा ठूलो सङ्कटपछि पार्टीले कसरी आफ्ना प्रतिस्पर्धीहरूभन्दा छिटो सङ्गठनात्मक शक्ति र चुनावी प्रासङ्गिकता पुनः प्राप्त गर्न सफल हुन्छ भन्ने कुराले यसको विशिष्ट संस्थागत क्षमतालाई दर्शाउँछ ।

सन् १९९८ मा वामदेव गौतमको नेतृत्वमा भएको विभाजन एमालेको लागि ठूलो धक्का थियो । यद्यपि, यो विभाजन लामो समयसम्म टिक्न सकेन । विभाजन भएको चार वर्षपछि, २००२ को फेब्रुअरीमा, माले पुनः मूल एमालेमा विलय भयो । यो घटनाले एमालेको पुनर्मिलनको ‘चुम्बकीय शक्ति’ को प्रारम्भिक र महत्त्वपूर्ण प्रमाण प्रदान गर्‍यो ।

नेपाली कम्युनिस्ट पार्टीहरूमा “फुट र जुट“ को ढाँचा सामान्य भए पनि, २००२ को सफल पुनर्मिलनले एमाले आन्दोलनको प्रमुख संस्थागत केन्द्र हो भनेर देखाउँछ । टुक्रिएका नेताहरूले प्रायः महसुस गर्छन् कि जबजले अनिवार्य रूपमा चुनावी सहभागिताको आवश्यकता राख्छ, र एमालेको सुव्यवस्थित संरचनाले वैचारिक रूपमा कठोर रहँदै सबैभन्दा व्यवहार्य चुनावी मञ्च प्रदान गर्दछ । यसले उनीहरूलाई वैचारिक किनाराबाट मूल प्रवाहमा फर्काउँछ । यसरी, एमाले विभाजनबाट जोगिन मात्र होइन, बरु आफ्ना पूर्व गुटहरूका अवशेषहरूलाई समाहित गरेर सक्रिय रूपमा लाभान्वित हुन्छ, जसले यसको दीर्घकालीन क्याडर शक्ति सुनिश्चित गर्दछ ।

सर्वोच्च अदालतको ८ मार्च २०२१ को फैसला, जसले नेकपाको विलयलाई ‘शून्य’ घोषित गर्‍यो, एमालेको लागि एक अप्रत्याशित पुनर्जीवन थियो । यो कानुनी निर्णयले तत्कालै पार्टीलाई राष्ट्रिय राजनीतिमा पुनर्स्थापित गर्‍यो र यसलाई माओवादी केन्द्रबाट अलग गर्‍यो ।

यस पुनर्जीवनले एमालेलाई महत्त्वपूर्ण रणनीतिक लाभ प्रदान गर्‍यो । अदालतको हस्तक्षेपले माओवादी केन्द्र (तत्कालीन अध्यक्ष प्रचण्ड) लाई गठबन्धनबाट बाहिरिने मौका दियो, जसले गर्दा एमालेको मुख्य प्रतिस्पर्धी राजनीतिक रूपमा अस्थिर बन्यो । एमाले कानुनी रूपमा पुनर्स्थापित भएपछि, यसले आफ्नो सङ्गठनात्मक शक्तिलाई पुनर्स्थापित गर्न र विभाजनकारी तत्त्वहरू (माधव नेपालको नेतृत्वमा रहेको एकीकृत समाजवादी) लाई अलग गर्न सफल भयो ।

फिनिक्स चराको पुनर्जन्मजस्तै गरी यसले आफ्नो पूर्ण शक्ति र वैभव फिर्ता प्राप्त गर्‍यो । राजनीतिक सन्दर्भमा, एमालेले ठूला विभाजन र सङ्कटपछि पनि आफ्नो आधारभूत चुनावी शक्ति खासै गुमाएको छैन । अमेरिकाको राजनीतिक इतिहासमा ह्यारी ट्रुम्यानको सन् १९४८ को आश्चर्यजनक पुनरागमन (कम्ब्याक) वा रिचर्ड निक्सनको पुनरागमन जस्तै, एमाले पनि राजनीतिक रूपमा मृत घोषित भइसकेपछि पनि चुनावी मैदानमा बलियो उपस्थिति जनाउन सफल हुन्छ । विभाजनका कारण सिट सङ्ख्यामा क्षति भए पनि, एमाले नेपालको संसदमा दोस्रो ठूलो पार्टीका रूपमा निरन्तर कायम रहिरह्यो, जसले विभाजनकारी समूहहरूलाई अन्ततः आफ्नो संरचनामा फर्किन बाध्य पार्यो ।

फिनिक्सको पखेटा : पुनरुत्थानका संस्थागत कारकहरू

एमालेको बारम्बारको पुनरुत्थान कुनै आकस्मिक घटना होइन, बरु यसको संस्थागत र वैचारिक संरचनामा निहित विशिष्ट विशेषताहरूको परिणाम हो । जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) नेकपा (एमाले) को दीर्घायुका लागि आवश्यक वैचारिक इन्जिन हो । जबजले पार्टीलाई माक्र्सवादी–लेनिनवादी अडानबाट विचलित नभई बहुदलीय प्रतिस्पर्धात्मक संसदीय लोकतन्त्रलाई स्वीकार गर्न अनुमति दिन्छ । यो वैचारिक आधारशिलाले एमालेलाई अन्य क्रान्तिकारी वामपन्थी समूहहरू (जो संसदीय राजनीतिमा पूर्णतया प्रतिबद्ध छैनन्) बाट अलग राख्छ । सङ्कटको समयमा जबजले नेतृत्वलाई वैचारिक कठोरता कायम राख्दै आवश्यक भएमा गठबन्धनहरू बनाउन वा तोड्न निर्णायकताका साथ कार्य गर्न अनुमति दिएको छ । यसले पार्टीको आन्तरिक लोकतन्त्रलाई सीमित गरे तापनि, विभाजनकारी गुटहरूलाई नियन्त्रण गर्न र संस्थागत अखण्डता कायम गर्न मद्दत गरिरहेको छ ।

सङ्गठनात्मक सञ्जाल र पार्टी क्याडरको निरन्तरता

नेकपा (एमाले) को पुनरुत्थानको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कारक यसको विशाल र सुव्यवस्थित सङ्गठनात्मक संरचना हो । ६ लाख ५० हजार सङ्गठित सदस्यले यो पार्टीलाई नेपालको सबैभन्दा ठूलो र स्थिर कम्युनिस्ट सङ्गठनका रूपमा स्थापित गरेको छ । यो विशाल कार्यकर्ता आधार नै एमालेको ‘आनुवंशिक सामग्री’ हो । शीर्ष नेतृत्व नै विभाजित हुँदा विशाल र संस्थागत क्याडर संरचनाले पार्टीको मूल ‘शरीर’ वा सङ्गठनात्मक डीएनएका रूपमा काम गरिरहेको हुन्छ । यसको अर्थ एमालेको राजनीतिक पुनरुत्थान मुख्यतया शीर्ष नेतृत्वको करिश्मामा नभई यसको बलियो, संस्थागत र तल्लो तहको आधारमा निहित छ । यही तल्लो तहको स्थिरताले शीर्ष स्तरमा हलचल पैदा हुँदा समेत पार्टीको विरासत बरकरार रहिरहेको छ ।

राष्ट्रियताको ब्रान्डिङ र भूराजनीतिक सन्तुलन

एमालेले भू-राजनीतिक अवस्थितिलाई ध्यानमा राख्दै ‘सबैसँग मित्रता र कसैसँग शत्रुता छैन’ को सिद्धान्तमा आधारित स्वतन्त्र र सन्तुलित विदेश नीतिलाई प्राथमिकता दिइरहेको छ । राजनीतिक सङ्कटको समयमा, राष्ट्रिय हितलाई केन्द्रमा राख्दै राष्ट्रियताको मुद्दा उठाउने एमालेको विगतको क्षमताले यसलाई आम नागरिकमाझ पुनर्जीवित हुन मद्दत गरिरहेको छ । यो रणनीति विशेष गरी जेन जीजस्ता आन्दोलनकारी समूहहरूको आलोचनाका बाबजुद अन्य पार्टीहरूलाई आफ्नो अडानमा कायम राख्न सहयोगी भएको छ । राष्ट्रिय अखण्डता र सार्वभौमसत्ताको रक्षाको वकालत गरेर, एमालेले आफूलाई एक अपरिहार्य राष्ट्रिय शक्तिका रूपमा प्रस्तुत गरिरहेको छ । यसले राजनीतिक असफलताको दागलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ ।

निष्कर्ष र भविष्यको प्रक्षेपण

नेकपा (एमाले) नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको चिरन्तन फिनिक्स हो । यसको इतिहासले मिथकीय सत्यलाई राजनीतिक रूपमा ‘विनाश सधैँ नयाँ सुरुवात हो’ भन्ने पुष्टि गर्दछ । एमालेको ‘अवसान/पतन’ चक्रीय, अनुमानित र अन्ततः आफ्नो संस्थागत अस्तित्वलाई बलियो बनाउनको लागि आवश्यक प्रक्रिया भएको छ ।

बारम्बार फुट्नु र जुट्नु नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरूको पुरानो प्रवृत्ति/नियति हो । चक्रीय अस्थिरताले एमालेलाई अप्रत्याशित रूपमा बलियो बनाइरहेको छ । उदाहरणका लागि, माधव नेपालको नेतृत्वमा रहेको एकीकृत समाजवादी र माओवादी केन्द्रजस्ता यसका प्रतिस्पर्धीहरू पनि अत्यधिक अस्थिर छन् र निरन्तर गठबन्धन वा नयाँ विलयको खोजीमा छन् । यसले एमालेलाई नेपालको वामपन्थी राजनीतिको सबैभन्दा बलियो सङ्गठनात्मक लङ्गर (केन्द्र/आधार) का रूपमा आफ्नो स्थान कायम राख्न मद्दत गरेको छ । जसले गर्दा यो अरूभन्दा छिटो खरानीबाट पुनः चक्र सुरु गर्न सक्षम देखिन्छ । यसरी, समग्र प्रणालीको अस्थिरताको विरोधाभासपूर्ण अवस्थाका बिच पनि एमाले तुलनात्मक रूपमा स्थिर देखिन्छ, जसले यसलाई नेपाली वामपन्थी राजनीतिको अपरिहार्य केन्द्र बनाउँदै आएको छ ।

पुनरुत्थानको सीमा र दिगोपनका लागि चुनौतीहरू

नेकपा (एमाले) को पुनरुत्थान क्षमता राजनीतिक रूपमा अभूतपूर्व भए तापनि, यसको चिरस्थायी अस्तित्वको लागि केही महत्त्वपूर्ण चुनौतीहरू छन् । पहिलो, नयाँ पुस्ताको अपेक्षा – जेन जी आन्दोलनले भ्रष्टाचार नियन्त्रण र सुशासनको माग गर्दै पुराना राजनीतिक ढाँचाहरूलाई चुनौती दिएको छ । एमालेले आफ्नो पुनर्जीवनलाई केवल राजनीतिक खेलमा सीमित नगरी आर्थिक समृद्धि र ठोस शासन सुधार मार्फत युवाहरूको मागलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ । यदि पार्टीले प्रणालीगत असफलताको आरोपलाई प्रभावकारी रूपमा सम्बोधन गर्न सकेन भने, यसको संस्थागत लचिलोपन मात्रै पर्याप्त नहुन सक्छ ।

दोस्रो, नेतृत्वको केन्द्रीकरणको चुनौती – केपी शर्मा ओलीमा अत्यधिक नेतृत्व केन्द्रीकरणले पार्टीभित्रको आन्तरिक असन्तुष्टिलाई दबाउन सक्छ, जसले भविष्यमा थप गुटगत विस्फोटको जोखिम बढाउन सक्छ, जसरी सन् २०१९ मा माधव नेपालले असन्तुष्टि दर्ता गराएका थिए । आफ्नै वैचारिक र साङ्गठनिक संरचनाको बोझ बोक्न नसक्ने स्थिति बन्यो भने वा बोझ धेरै भारी भयो भने, अर्को पतन/विघटनको ‘अग्नि’ अझ विनाशकारी र पेचिलो हुन सक्छ । तसर्थ एमालेको दीर्घकालीन दिगोपन यसको वैचारिक सिद्धान्त (जबज) र आन्तरिक सङ्गठनात्मक सन्तुलन कायम राख्ने क्षमतामा निर्भर हुनेछ ।

पचास वा साठीको दशकका जस्ता छैनन् अहिलेका जनता र निस्वार्थ भावले पार्टीमा सङ्गठित कार्यकर्ता । प्रत्येक घटनाक्रमको एकएक हिसाबकिताब राखेर बसेका छन् । फेरि पनि देश-विदेशी प्रतिक्रियावादीले षड्यन्त्र गरे, राजनीतिमा स्थायी शत्रु र मित्र हुँदैनन् भन्ने जस्ता अमूर्त कुरा र झुटो आश्वासन बाँडेर फेरि मौका दिनुहोस् भन्ने अनुरोध अब जनता र कार्यकर्ताले मान्ने छैनन् । “अन्त जान मन छैन, घरबार होला भन्ने भर छैन” भन्ने द्विविधापूर्ण मनस्थिति इमान्दार र निस्वार्थ कार्यकर्तामा बढेको छ यतिबेला ।

त्यसैले गर्दा थुप्रै इमान्दार कार्यकर्ता, भोटर पछिल्लो आम निर्वाचनमा निष्क्रिय देखिएका थिए । नेतातन्त्रजस्तो बनेको ‘लोकतन्त्र’ मा विश्वास गरीराख्न र नेताहरूलाई कुर्सीमा पुनर्बहाली गर्न मात्र सच्चा एमालेजन तयार हुने छैनन् अब । कमी-कमजोरी बेलैमा सच्याएर, पार्टी सङ्गठनलाई चलायमान गर्न सके एमालेको पुनरागमनलाई कसैले रोक्न सक्ने छैन ।