जेन-जीलाई देश निर्माणमा लगाउने जिम्मेवारी कसको ?

विश्व अहिले तीव्र परिवर्तनको युगमा प्रवेश गरिसकेको छ, जहाँ प्रविधि, विचार र पहिचानले मानिसको जीवनशैली नै रूपान्तरण गरिरहेका छन्। नेपालमा पनि यही परिवर्तनको प्रभाव नयाँ पुस्ता, विशेषगरी जेन–जी पुस्ता (Gen Z) मा स्पष्ट रूपमा देखिन्छ।

यो पुस्ता मोबाइल, इन्टरनेट र ग्लोबल सोचका साथ हुर्किएको पुस्ता हो । नेपालमा जेन–जी (जनरेसन जी) पुस्ता युवावर्गको प्रतिनिधित्व गर्छ। जेन–जी पुस्ता प्रायः सन् १९९७ देखि २०१२ बीच जन्मिएका युवाहरू हुन्।

उनीहरूका केही प्रमुख विशेषताहरू यस्ता छन्ः

• डिजिटल प्रविधिमा दक्ष र विश्व नागरिक सोच भएका।
• स्वतन्त्र निर्णय लिन चाहने, परम्परागत संरचनामा बाँधिन नचाहने।
• वैकल्पिक सोच र उद्यमशीलता (entrepreneurship) तर्फ आकर्षित।
• देशभित्र अवसर नदेख्दा विदेशमुखी सोच राख्ने।
• सामाजिक न्याय, समानता र पारदर्शितामा विश्वास गर्ने।

यी गुणहरू देश निर्माणमा अमूल्य हुन सक्ने क्षमता राख्छन्, तर समस्या के हो भने उनीहरूलाई ती अवसर प्रदान गर्ने व्यवस्थापकीय प्लेटफर्म अझै सुदृढ छैन। त्यसको फलस्वरूप नेपालमा २०८२ भदौ २३ र २४ गते जेन–जी पुस्ताको आह्वानमा युवा विद्रोह भयो । उनीहरू निश्चित मागसहित विद्रोहमा सडकमा ओर्लिए तर केही स्वार्थ समूहको घुसपैठ र नेपालमा चल्दै आएको राजनीतिक अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाको सिकार बन्न पुगेको जेन–जी आन्दोलनले ठुलो धन–जनको क्षति बेहोर्नु पऱ्यो ।

नेपालमा जेन–जी (युवा) विद्रोहको कारण केवल सामाजिक वा आर्थिक समस्या मात्र होइन, यसमा राजनीतिक पृष्ठभूमिले सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । ऐतिहासिक रूपमा जेन–जी विद्रोहको उत्पत्ति निरङ्कुश शासन र लोकतन्त्रको अभ्यास र व्यावहारिक प्रयोगको अभावसँग जोडिएको छ । आजको सन्दर्भमा पनि युवाहरूको असन्तुष्टि राजनीतिक संरचना, नेतृत्वको कमजोरी र निर्णय प्रक्रियामा उनीहरूको सीमित सहभागिता मुख्य कारण बनेका छन्।

आजको नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता धेरै वर्षदेखि युवालाई प्रभावित गर्दै आएको छ। लगातार हुने सरकार परिवर्तन, दलहरूबीच सत्ता सङ्घर्ष, भ्रष्टाचार र निर्णय प्रक्रियामा पारदर्शिताको कमीले युवालाई निराश बनाएको छ। युवा वर्गले केवल रोजगारी र शिक्षा मात्रै नभई समान अधिकार, निर्णयमा सहभागिता र पारदर्शी शासनको माग गरिरहेका छन्।

राजनीतिक पक्षपात र क्षेत्रीय असमानता पनि विद्रोहका महत्त्वपूर्ण कारण हुन्। स्थानीय तहदेखि सङ्घीय स्तरसम्म निर्णयहरूमा युवाको आवाज पर्याप्त प्रतिनिधित्व पाउँदैन। यसले युवामा “अदालत वा सरकारले सुन्ने छैन” भन्ने भावना बढाउँछ र उनीहरू स्वतन्त्र आन्दोलन, जागरूकता कार्यक्रम र सामाजिक अभियानमार्फत आफ्नो शक्ति प्रदर्शन गर्न थाल्छन्।

साथै, सामाजिक न्याय र अधिकारको माग अहिलेको राजनीतिक विद्रोहमा जोडिएको छ। लैङ्गिक समानता, मधेसी, थारु, आदिवासी–जनजाति अधिकार र क्षेत्रीय विकास जस्ता मुद्दाहरूले युवा आन्दोलनलाई बल दिएको छ। यी मुद्दाहरूले देखाउँछन् कि राजनीतिक दलहरूले मात्र होइन, प्रणाली नै युवाको अपेक्षालाई पूरा गर्न असफल भएको छ।

आजको डिजिटल युगमा सञ्चार माध्यम र सामाजिक सञ्जालले राजनीतिक चेतनालाई तीव्र बनाएको छ। युवाले तत्काल सूचना पाउँछन्, भ्रष्टाचार, अनियमितता र अन्यायको विरोध तुरुन्त जनाउँछन्।

सारांशमा भन्नुपर्दा, आजको नेपालमा जेन–जी विद्रोह हुनुका प्रमुख कारणहरू निम्न देखिन्छन् :

१. राजनीतिक अस्थिरता र नेतृत्वको कमजोरी।

२. निरङ्कुश निर्णय प्रक्रिया र युवाको सीमित सहभागिता।

३. सामाजिक न्याय, अधिकार र क्षेत्रीय असमानताको माग।

४. डिजिटल माध्यममार्फत राजनीतिक चेतना र सक्रियता।

भदौ २३-२४ आन्दोलनपछि देशमा राजनीतिक चेतना, सामाजिक सहभागिता र लोकतान्त्रिक मूल्यमा युवाहरूको सक्रियता अझ प्रबल भयो। यस आन्दोलनले युवामा जागरूकता ल्याएको छ कि परिवर्तन केवल आश्वासनबाट आउँदैन; सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ। भदौ २३-२४ आन्दोलनले जेन–जी पुस्तालाई जागरूक, सक्रिय र जिम्मेवार बनाएको छ। देश निर्माणमा यसको दायित्व केवल शिक्षा र रोजगारमा सीमित छैन; सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा पनि सक्रिय भूमिका अपरिहार्य छ। पुराना पुस्ताको अनुभव र जेन–जी पुस्ताको नवीन सोच मिलाएर मात्र समृद्ध र दिगो नेपाल निर्माण सम्भव छ।

उनीहरूमा “हामी जे पनि गर्न सक्छौँ” भन्ने आत्मविश्वास, चुनौती लिन सक्ने क्षमता र नयाँपनको खोज छ। तर प्रश्न उठ्छ, यति ऊर्जावान् र नवप्रवर्तनकारी पुस्तालाई देश निर्माणको वास्तविक यात्रामा कसरी लगाउने? र यसको जिम्मेवारी कसको हो?

देश निर्माणमा युवा पुस्ताको भूमिका

देश निर्माण भनेको कुनै पनि राष्ट्रको सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक विकासमा योगदान पुर्‍याउने प्रक्रिया हो। यस प्रक्रियामा सबै उमेरका नागरिकको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ, तर विशेषगरी युवा पुस्ताको योगदान असाधारण हुन्छ। युवा भनेको उत्साह, ऊर्जा, नवीन विचार र सिर्जनात्मकताले भरिपूर्ण शक्ति हुन्। तसर्थ, उनीहरूको भूमिका राष्ट्र निर्माणमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।

पहिलो, युवाले सामाजिक क्षेत्रको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। युवा सामाजिक परिवर्तनका अग्रणी हुन्। उनीहरूले सामाजिक असमानता, जातीय भेदभाव, लिङ्गभेद, गरिबी र शिक्षा जस्ता समस्याहरूमा सचेतना फैलाएर सुधारको पहल गर्न सक्छन्। उदाहरणका लागि, विभिन्न गैरसरकारी सङ्घ–संस्थाहरूमा युवा स्वयंसेवकका रूपमा संलग्न भएर गरिब, असहाय र पिछडिएका वर्गलाई सहयोग पुर्‍याउँछन्। यसले समाजमा समानता र समृद्धिको भावना विकास गर्न मद्दत गर्छ।

दोस्रो, युवाले राजनीतिक क्षेत्र र नेतृत्वमा नयाँ सोच र दृष्टिकोण ल्याउँछन्। देशको शासन व्यवस्थामा सहभागिता जनाउने युवा राजनीतिक चेतना बोकेका हुन्छन्। उनीहरूले भ्रष्टाचार र अन्यायविरुद्ध आवाज उठाउँछन् र पारदर्शिता र जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्न योगदान दिन्छन्। धेरै देशमा देखिन्छ कि युवा नेतृत्वले सामाजिक न्याय, शिक्षा र स्वास्थ्यजस्ता क्षेत्रमा ठोस सुधार ल्याएका छन्।

तेस्रो, युवाले आर्थिक विकासमा पनि ठोस भूमिका खेल्छन्। उद्यमशीलता, व्यवसाय र प्रविधिको क्षेत्रमा युवा नवीनतम सोचका साथ नयाँ अवसरहरू सिर्जना गर्छन्। स्वरोजगार, स्टार्टअप र सामाजिक उद्यमहरूमार्फत उनीहरूले रोजगारी सिर्जना गर्छन् र राष्ट्रको अर्थतन्त्र बलियो बनाउन सहयोग पुर्‍याउँछन्।

अन्तमा, युवाको भूमिका देशको सांस्कृतिक र वैचारिक विकासमा पनि महत्त्वपूर्ण छ। आधुनिक प्रविधि र सञ्चार माध्यमको प्रयोग गरेर उनीहरूले सांस्कृतिक चेतना र राष्ट्रिय पहिचानलाई समृद्ध बनाउँछन्। युवाहरूको सक्रिय सहभागिताले देशभक्ति, सामाजिक उत्तरदायित्व र नैतिक मूल्यहरूको संरक्षणमा सहयोग पुग्छ।

सारांशमा भन्नुपर्दा, देश निर्माणमा युवाको भूमिका अमूल्य छ। उनीहरूको ऊर्जा, नवीन विचार र क्रियाशीलता राष्ट्रको भविष्यलाई उज्ज्वल बनाउँछ। यसकारण, सरकार, समाज र परिवारले युवालाई अवसर दिनु, मार्गदर्शन गर्नु र उत्प्रेरणा दिनु आवश्यक छ, ताकि उनीहरू आफ्नो सम्पूर्ण क्षमताका साथ देशको प्रगतिमा योगदान दिन सकून्।

जिम्मेवारी कसको ?

क) परिवार र विद्यालयको भूमिका

देशको भविष्य युवामा निर्भर हुन्छ। तर भविष्य निर्माण गर्नका लागि युवालाई सही दिशा र संस्कार प्रदान गर्नु आवश्यक हुन्छ। यस कार्यमा परिवार र विद्यालयको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ।

परिवार युवा शिक्षाको पहिलो विद्यालय हो। बच्चाले पहिलो पाठ आफ्नो घरमै सिक्छ। यहीँ नै उनीहरूले नैतिक मूल्य, सहिष्णुता, अनुशासन, सहकार्य र सामाजिक उत्तरदायित्वको ज्ञान पाउँछन्। परिवारले युवा पुस्तालाई देशप्रेम, इमानदारी र कर्तव्यपरायणता जस्ता गुण सिकाउनुपर्छ। सकारात्मक वातावरण र मार्गदर्शनले युवा सुसंस्कृत नागरिकको रूपमा हुर्किन्छन्, जसले देश निर्माणमा सक्रिय योगदान दिन सक्छ।

विद्यालय भनेको ज्ञान र सीपको दोस्रो आधार हो। यहाँ मात्र किताबको ज्ञान नभई, आलोचनात्मक सोच, नेतृत्व क्षमता, सामाजिक चेतना र राष्ट्रिय चेतना विकास हुन्छ। शिक्षकले विद्यार्थीलाई सोच्न, बुझ्न र नयाँ विचार प्रस्तुत गर्न प्रोत्साहित गर्छन्। विद्यालयले राष्ट्रिय तथा सामाजिक कार्यक्रममा सहभागी गराएर युवा पुस्तालाई व्यावहारिक अनुभव र नेतृत्व क्षमतासँग परिचित गराउँछ।

यसरी, परिवार र विद्यालय मिलेर युवा पुस्तामा सही मूल्य, ज्ञान र जिम्मेवारीको भावना विकास गर्दा उनीहरू देश निर्माणमा सक्रिय, जिम्मेवार र योगदानमुखी नागरिक बन्न सक्छन्।

ख) सरकार र नीतिनिर्माताको भूमिका

देशको विकास र प्रगति युवा शक्तिमाथि निर्भर रहन्छ। तर यदि युवाको क्षमता र उत्साहलाई सही दिशा र अवसर नदिइएमा उनीहरूको योगदान सीमित रहन्छ। यसैले सरकार र नीति निर्माताको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

सरकारले युवालाई शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र सीप विकासका अवसर प्रदान गर्नुपर्छ। गुणस्तरीय शिक्षा र प्रशिक्षणमार्फत युवाले आफ्नो क्षमता पहिचान गर्न सक्छन् र सामाजिक तथा आर्थिक क्षेत्रको नेतृत्व गर्न तयार हुन्छन्। त्यस्तै, रोजगारी सिर्जना र उद्यमशीलतामा सहयोगले युवालाई आत्मनिर्भर बनाउँछ र उनीहरूको सिर्जनशील ऊर्जा देशको विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ।

नीति निर्माताले युवामैत्री नीतिहरू बनाउनु आवश्यक छ। युवाको आवाज नीति निर्माणमा समावेश गर्दा उनीहरूलाई जिम्मेवारी र नेतृत्वको अवसर मिल्छ। साथै, कानुन र योजनामा पारदर्शिता, समावेशिता र दीर्घकालीन दृष्टिकोण राख्नाले युवा वर्गको उत्साह निरन्तर कायम रहन्छ।

युवालाई देश निर्माणमा सक्रिय रूपमा सहभागी गराउन सरकार र नीति निर्माताले शिक्षा, अवसर, समर्थन र सहभागिताका नीति अपनाउनुपर्छ। जब युवा सशक्त र जिम्मेवार हुन्छन्, तब मात्र राष्ट्र सुदृढ र समृद्ध बन्न सक्छ।

ग) राजनीतिक दलहरूको भूमिका

युवाको ऊर्जा, सिर्जनशीलता र नवीन विचारलाई सही दिशा दिन राजनीतिक दलहरूको भूमिका निर्णायक हुन्छ। राजनीतिक दलहरूले युवालाई नेतृत्वको अवसर दिनु, उनीहरूको आवाज सुन्नु र नीतिमा समावेश गर्नु आवश्यक छ। दलहरूले युवामैत्री नीति बनाउँदै उनीहरूलाई प्रशिक्षण, शिक्षा र राजनीतिक अनुभव प्राप्त गराउन सक्छन्। यसले युवालाई जिम्मेवार र राष्ट्रप्रेमी नागरिक बन्न प्रेरित गर्छ।

तर राजनीतिक दलहरूको कमजोरी पनि देखिन्छ। धेरैजसो दलहरूमा निर्णय प्रक्रिया युवाकेन्द्रित हुँदैन, अवसर सीमित हुन्छ र अनुभवहीन युवाको आवाज प्रायः दबाइन्छ। कतिपय अवस्थामा पार्टीगत स्वार्थ वा पुरानो संरचनाले युवालाई सशक्त भूमिका लिनबाट रोक्छ। यसले युवा वर्गको उत्साह कम गराउँछ र उनीहरूको सिर्जनशील योगदान सीमित बनाउँछ।

राजनीतिक दलहरूले युवालाई देश निर्माणमा सहभागी गराउन अवसर, नेतृत्व, प्रशिक्षण र सहभागीकरण सुनिश्चित गर्नुपर्छ, साथै संरचनागत सुधार गरेर उनीहरूको ऊर्जा र प्रतिभालाई पूर्ण रूपमा प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ। जब युवा सशक्त र सक्रिय हुन्छन्, तब मात्र राष्ट्र प्रगतिशील र समृद्ध बन्न सक्छ।

घ) निजी क्षेत्र र प्रवासी समुदाय

देशको विकासमा युवा शक्ति परिचालनको लागि केवल सरकार र राजनीतिक दलको योगदान पर्याप्त छैन, निजी क्षेत्र र प्रवासी समुदायको भूमिका पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

निजी क्षेत्र: निजी कम्पनी, उद्योग, स्टार्टअप र सामाजिक उद्यमहरूले युवालाई रोजगारी, प्रशिक्षण, सीप विकास र नवप्रवर्तनका अवसर दिन सक्छन्। यसले युवालाई आर्थिक रूपमा सशक्त बनाउँछ र उनीहरूको सिर्जनात्मक क्षमता देशको विकासमा उपयोग हुन्छ।

प्रवासी समुदाय: विदेशमा रहेका नेपाली युवाहरूले सीप, अनुभव, लगानी र नयाँ दृष्टिकोण लिएर देशलाई सहयोग गर्न सक्छन्। उनीहरूले आर्थिक र सामाजिक क्षेत्रमा योगदान दिन सक्छन्, नयाँ प्रविधि र व्यवसाय मोडेलहरू ल्याउन सक्छन् र स्थानीय युवालाई प्रेरित गर्न सक्छन्।

निजी क्षेत्र र प्रवासी समुदायले युवालाई अवसर, समर्थन र सशक्तीकरण प्रदान गरेमा युवा देश निर्माणको मुख्य शक्ति बन्न सक्छन्। उनीहरूको सक्रिय सहभागिता बिना राष्ट्रको विकास अधुरो रहन्छ।

ङ. रिटर्नीहरूको भूमिका

विदेशमा अध्ययन, काम वा अनुभव प्राप्त गरी फर्किएका रिटर्नीहरूले ज्ञान, सीप र आधुनिक दृष्टिकोण लिएर देशको निर्माणमा योगदान गर्न सक्छन्।

रिटर्नीहरूले नवीन प्रविधि, व्यवसाय मोडेल र नेतृत्व क्षमता लिएर स्थानीय युवालाई प्रशिक्षण र मार्गदर्शन गर्न सक्छन्। उनीहरूले नयाँ उद्योग, स्टार्टअप र सामाजिक परियोजनाहरूमा लगानी गरेर रोजगारी सिर्जना गर्न सक्ने सम्भावना पनि हुन्छ। यसैगरी, रिटर्नीहरूले नीति र सामाजिक संरचनामा सुधारका लागि अनुभव–आधारित सुझाव दिन सक्छन्।

तर रिटर्नीहरूको योगदान प्रभावकारी हुनका लागि सरकार, निजी क्षेत्र र समुदायले उचित वातावरण र सहयोग उपलब्ध गराउनुपर्छ। अवसर र सहकार्य भएमा रिटर्नीहरूको अनुभव र क्षमता देश निर्माणमा महत्त्वपूर्ण शक्ति बन्न सक्छ।

रिटर्नीहरूले ज्ञान, लगानी र नेतृत्वमार्फत युवा वर्गलाई सशक्त बनाउँदै राष्ट्रको प्रगति र समृद्धिमा योगदान पुर्‍याउन सक्छन्।

जेन–जी र चुनौती

यद्यपि जेन–जी पुस्तामा क्षमता प्रशस्त छ, तर केही चुनौतीहरू पनि छन् :

• शिक्षा र सीपको असमानता: सबै युवा समान स्तरको गुणस्तरीय शिक्षा र प्रशिक्षण पाउँदैनन्। यसले उनीहरूको क्षमता पहिचान र उपयोगमा बाधा पुर्‍याउँछ।
• रोजगारीको अभाव: धेरै युवा योग्य भए पनि रोजगारीका अवसर सीमित छन्। बेरोजगारी र असुरक्षा युवाको उत्साह कम गर्छ।
• राजनीतिक अस्थिरता र नेतृत्वको कमी: राजनीतिक प्रणालीमा अनुभव र अवसरको असमान वितरणले युवालाई नीति निर्माण र नेतृत्वमा सहभागी हुनबाट रोक्छ।
• सामाजिक र सांस्कृतिक दबाब: पुराना संरचना र परम्परागत सोचले नयाँ दृष्टिकोण र नवप्रवर्तनलाई चुनौती दिन्छ।
• आर्थिक सीमितता: वित्तीय स्रोत र लगानीको कमीले उद्यमशीलता र नवप्रवर्तनका अवसर कम गर्छ।

जेन–जी पुस्ताले शिक्षा, रोजगारी, नेतृत्व, सामाजिक सहयोग र आर्थिक अवसरको कमी जस्ता चुनौती पार गर्नुपर्छ। यी चुनौती समाधान भएमा मात्र युवा वर्ग सशक्त बनेर देश निर्माणमा प्रभावकारी योगदान गर्न सक्छ।

अबको बाटो, सहकार्य र सामूहिक दृष्टिकोण

देशको प्रगति र विकासमा युवा शक्ति र अनुभव दुवै आवश्यक हुन्छ। जेन–जी पुस्ता नवीन विचार, ऊर्जा र प्रविधिमा दक्ष छ भने पुराना पुस्ताले अनुभव, रणनीति र निर्णय क्षमतामा बल दिन्छ। देश निर्माणको वास्तविक बाटो भनेको यी दुई पुस्ताबीच सहकार्य र सामूहिक दृष्टिकोण निर्माण गर्नु हो।

जेन–जी पुस्ताले नयाँ सोच, नवप्रवर्तन र रचनात्मकता लिएर समाजमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ। तर उनीहरूको ऊर्जा र योजना अनुभवहीन हुनाले कहिलेकाहीँ परिणाम प्रभावकारी नहुन सक्छ। त्यस्तै, पुराना पुस्ताले आफ्नो अनुभव, नीति र संरचना बुझ्ने क्षमताले दीर्घकालीन योजना बनाउँछन्, तर उनीहरूको सोच प्रायः परम्परागत र परिवर्तनमा ढिलो हुन्छ।

यदि यी दुई पुस्ता साझा दृष्टिकोण, सम्मान र सहकार्यमा अघि बढ्छन् भने नवप्रवर्तन र अनुभवबीच सन्तुलन स्थापित हुन्छ। यसले शिक्षा, रोजगारी, नेतृत्व, नीति निर्माण र सामाजिक विकास सबै क्षेत्रमा प्रभावकारी परिणाम ल्याउँछ।

देश निर्माणको मार्ग एकतामा आधारित छ। जेन–जी पुस्ताको ऊर्जा र पुराना पुस्ताको अनुभवलाई समन्वय गरेर साझा लक्ष्यमा केन्द्रित गरिनुपर्छ। जब युवा र अनुभवसम्पन्न पुस्ताले हातेमालो गर्छन्, तब मात्र राष्ट्र सशक्त, प्रगतिशील र समृद्ध बन्न सक्छ।

“हामी जेन–जी हौँ, हामी युवा हौँ, जे पनि गर्न सक्छौँ” भन्ने मनोस्थिति केवल व्यक्तिगत उपलब्धिका लागि होइन, राष्ट्र निर्माणको अवसरको रूपमा लिनुपर्ने समय आएको छ।

तर त्यो सम्भव तब मात्र हुन्छ जब राज्य, समाज, शिक्षालय र परिवारले मिलेर जेन–जीलाई सक्षम, जिम्मेवार र उद्देश्यपूर्ण बनाउने वातावरण सिर्जना गर्छन्।

देश निर्माणमा जेन–जीको योगदान तब मात्र सम्भव हुन्छ जब पुराना पुस्ताले ‘सत्ता सुम्पिने’ होइन, ‘विश्वास सुम्पिने’ हिम्मत गर्छन्।

नेपालको भविष्य जेन–जी पुस्ताको हातमा छ, तर दिशानिर्देशन र अवसर दिने जिम्मेवारी हाम्रो सबैको साझा कर्तव्य हो।

(लेखक रिटर्नी फेडेरेसन नेपालका उपाध्यक्ष हुन् ।)