बत्ती बल्छ, मन निभ्छ- हराउँदैछ हाम्रो मौलिक तिहार

गाउँको माटोमा एउटा गन्ध हुन्थ्यो- जसले चाडपर्व आउँदै छ भन्ने संकेत दिन्थ्यो। बिहानै घर-आँगन लिप्ने आवाज, गोबर-माटोको सुगन्ध, ढोकामा सगुनको धुप, अनि बर्खे धानका बालामा खेलेको घाम- यी सबै मिलेर तिहारको आगमनको आभास दिन्थे। त्यो समयको तिहार केवल धार्मिक विधि थिएन, त्यो गाउँको आत्मा थियो। गाउँका मानिसहरू तिहार आउँदा एउटै मुटुका धड्कनजस्ता बन्थे- एक घरमा रमाइलो भयो भने सारा गाउँ रमाउँथ्यो, एउटा घरमा दुख भयो भने सबैको आँखा रसाउँथ्यो।

त्यो बेला तिहार मनाउने शैलीमा न कुनै आयातित चमक थियो, न विदेशी भड्किलो झिलमिल। जे थियो, आफ्नै ढङ्ग थियो- अर्ग्यानिक, आत्मीय, र मनदेखि निस्किएको। देउसी भैलो गाउँभर गुन्जिन्थ्यो, बालबालिकाका हाँसोले आँगनहरू उज्याला बन्थे। गोरस पात बाँडिचुँडी खाने चलन गर्विलो थियो। हुनेले नहुनेलाई दिने परम्परा गर्वको विषय थियो, दान होइन- साझेदारीको संस्कृति थियो।

गाउँमा तिहार आउँदा कुनै परिवार एक्लो महसुस गर्दैनथ्यो। सबैको हातमा माटो, सबैको मनमा श्रद्धा। बत्ती माटोको तेलबाट बल्थ्यो, तर त्यो उज्यालो आत्माको हुन्थ्यो। घर-आँगनमा रंगोली बन्ने, रातभर देउसी भैलो गुञ्जिने, र बिहान उदाउँदो घामसँगै गाउँ नै उत्सवको रूप लिने। त्यो माटोको गन्धमा खुसी मिसिएको हुन्थ्यो- त्यो खुसी जसको मूल्य पैसाले होइन, सम्बन्धले तोकिन्थ्यो।

तर आजको तिहार फरक छ। सहरको बत्तीहरू झन् धेरै बल्छन्, तर आत्माको उज्यालो घट्दै गएको छ। अहिलेको तिहारमा माटोको सुगन्ध छैन, केवल प्लास्टिकको चमक छ। पहिले घरमा आफ्नै हातले बनाइएको तोरण टाँसिन्थ्यो, अब बजारबाट किनिएको रेडिमेड सजावट टाँसिन्छ। पहिले फूलमालाको गन्धले आँगन सुवासित हुन्थ्यो, अब कृत्रिम फुलले सजावट हुन्छ।

पहिले देउसी भैलो गाउँको आवाज थियो, अब DJ को ध्वनि छ। पहिले मिठाई छिमेकीसँग साटिन्थ्यो, अब मोबाइलमा ‘ह्याप्पी दीपावली’ को इमोजी पठाइन्छ। तिहार अब सम्बन्धको पर्व होइन, प्रदर्शनको बनिरहेको छ। कसको घरमा कति महँगो लाइट, कसले कस्तो गिफ्ट पठायो- यही तुलना चल्छ। त्यो आत्मीयता, त्यो साझेदारी, त्यो सहानुभूति अब माटो सँगै पुरिँदै गएको छ।

समय बद्लिनु स्वाभाविक हो, तर मूल्यहरूसँगको दूरी खतरनाक हुन्छ। हामी आधुनिक बनेका छौँ, तर भावनात्मक रूपमा परावलम्बी। पहिलेको तिहार गाउँलेहरूका लागि मिलन र सम्झनाको समय थियो, अहिले सहरका मानिसहरूका लागि बिदाको समय मात्रै। पहिले चाडपर्वले मानिसलाई नजिक ल्याउँथ्यो, अहिले यसले फरक-फरक बनाइरहेको छ। सहरमा अब तिहार फोटो खिच्ने र स्टोरी पोस्ट गर्ने अवसर बनेको छ।

कहिलेकाहीँ लाग्छ, हामीले उज्यालो देखाउने कुरा त सिक्यौँ, तर उज्यालो बाँड्ने कुरा बिर्सियौँ। पहिले गाउँलेहरू साँचो आत्मीयता बाँड्थे- कसैको घरमा बत्ती नभए, छिमेकीको घरबाट ज्योति ल्याइन्थ्यो। अहिले सहरमा बत्ती त हजारौँ बल्छ, तर छिमेकीको घर अँध्यारो भयो कि होइन, कोही सोध्दैन। त्यो नै हाम्रो संस्कारको वास्तविक क्षय हो।

शहरीकरण र व्यस्तताले मानिसहरूलाई व्यक्तिगत बनायो। ‘मेरो घर’, ‘मेरो खुसी’, ‘मेरो सेलिब्रेशन’- यही सोचले सामूहिकता हरायो। बजारले संस्कार प्रतिस्थापन गर्‍यो- पहिले घरका दिदीबहिनीहरू मिलेर फूलमाला गुथ्थे, अब बजारबाट प्लास्टिकको ल्याइन्छ। पहिले रंगोली आफ्नै हातले बनाइन्थ्यो, अहिले तयार स्टिकर टाँसिन्छ।

सामाजिक सञ्जालले पनि हाम्रो संवेदना मेटाइरहेको छ। पहिले देउसीभैलोको हाँसोले गाउँ गुन्जिन्थ्यो, अहिले फेसबुक र टिकटकमा म्यूजिक भिडियो गुञ्जिन्छ। पहिले चाडको अर्थ भेटघाट थियो, अहिले लाइक र कमेन्टको संख्या बनेको छ। प्रविधिले हामीलाई प्रकाश दिएको छ, तर सम्बन्ध निभाएको छ। हामी बिजुली बाल्दैछौं, तर बत्तीले उज्यालो भन्दा बढी दूरी सिर्जना गरिरहेको छ।

हामीले समयसँगै धेरै कुरा सुधार्यौं- सजावट, रमाइलो, दृश्यता- तर मौलिकता हरायौँ।
त्यो मौलिकता जसमा प्रकृति र सम्बन्ध दुवै एकै सूत्रमा बाँधिएका थिए।
तिहार केवल घर सफा गर्ने पर्व थिएन, मन सफा गर्ने अवसर थियो।
देउसी भैलो केवल मनोरञ्जन थिएन, सामाजिक सम्बन्ध सुदृढ गर्ने अभ्यास थियो।
भाइटीका केवल दिदीबहिनी र भाइबीचको सम्बन्ध होइन,
नारी स्नेह र पुरुष जिम्मेवारीको सन्तुलनको प्रतीक थियो।

तर अहिले यी सबै कुरा फोटो फ्रेममा सीमित छन्। टिका राख्दा ममताको चमकभन्दा बढी ‘फोटो राम्रो आयो कि छैन’ भन्ने चिन्ता हुन्छ। भाइटीकाको निधारमा माया भन्दा ‘फिल्टर’ को छाया बढी देखिन्छ। देउसीभैलोमा गीत भन्दा ‘बीट्स’ बढी सुनिन्छ। गाउँमा त्यो तिहारको आत्मा अझै बाँकी छ होला, तर सहरमा त्यो आत्मा झन् हराउँदै छ।

मौलिकता फर्काउने बाटो भने असम्भव छैन। केवल भड्किलो देखावटीपन कम गर्नुपर्छ, आत्मीयता बढाउनुपर्छ। छिमेकीसँग भेट्न, मिठाई साट्न, केही बोल्न समय निकाल्नुपर्छ।

बालबालिकालाई देउसी-भैलो सिकाउनुपर्छ, न केवल गीतको लय, तर त्यसमा रहेको अर्थ पनि।
गाईको गोबरले घर लिप्ने कुरा सहरमा सम्भव नहोला, तर माटोको गन्ध सम्झन त सक्छौँ।
मौलिकता किन्ने कुरा होइन, बाँच्ने शैली हो। त्यो केवल बत्ती बाल्ने होइन, मन बाल्ने कला हो।

तिहारलाई फेरि आत्मीय बनाउनका लागि हामीले हृदयका ढोका खोल्नुपर्छ।
सहरमा बसेर पनि गाउँको संस्कार बाँच्न सकिन्छ, यदि हामीले त्यो आत्मा सम्झ्यौँ भने।
देउसी भैलो गाउने समय नहुन सक्छ, तर कसैको घरमा उज्यालो ल्याउने काम गर्न सक्छौँ।
फूलमाला नहुँदा पनि हाँसोको माला बाँध्न सक्छौँ।
तिहारको अर्थ यही हो- आत्मीयताको उज्यालो फैलाउने।

अन्ततः, तिहार केवल बत्तीको पर्व होइन, त्यो हाम्रो आत्माको प्रतिबिम्ब हो।
हामीले सजावट बदल्न सक्छौँ, तर संवेदना हराउन दिनु हुँदैन।
गाउँको त्यो माटो, त्यो गोठको धुवाँ, त्यो गाईको घण्टी र त्यो रातको भैलो- यी केवल सम्झना होइनन्, ती हाम्रो पहिचान हुन्।
शहरमा बत्ती बल्छ, तर त्यो उज्यालो माटोको गन्ध बराबर हुन सक्दैन।
पहिले गाउँलेहरू बत्ती होइन, हृदय बाल्थे; अहिले हामी हृदय निभाएर बत्ती बालिरहेका छौँ।

हामीले सम्झनु पर्छ- उज्यालो देखाउने होइन, उज्यालो बाँड्ने हो।
किनभने, जबसम्म बत्ती केवल बिजुलीमा बल्छ, त्यो त अस्थायी उज्यालो हो;
तर जब त्यो हृदयमा बल्छ, त्यो नै चिरस्थायी तिहार हो।

समय बदलिन्छ, पुस्ता बदलिन्छ, तर संस्कार नबदलियोस्।
हामी फेरि त्यो गाउँको तिहार फर्काउन सक्छौँ-
जहाँ खुसी किनिँदैनथ्यो, बाँडिन्थ्यो;
जहाँ बत्ती झिलमिल गर्थ्यो, तर मन झन् उज्यालो हुन्थ्यो;
जहाँ हरेक उज्यालोको अर्थ थियो-
“एक अर्कोको जीवनमा उज्यालो ल्याउने।”

त्यो नै हाम्रो मौलिक तिहार हो-
अर्ग्यानिक, आत्मीय र सधैँ बाँचिरहने।