जसराज किराती: जसलाई कवि कहलाउन काठमाडौं धाइरहनु परेन

‘धेरै कुरा बिर्सिसकेँ हौ ! अचेल धेरै कुरा याद आउनै छाडिसक्यो !,’ कसैसित कुराकानी गर्नुअघि ८२ वर्षीय वरिष्ठ कवि जसराज किरातीले राख्ने ‘डिस्क्लेमर’ हो यो । बोल्दै जाँदा कुनै प्रसंग छुट्न सक्ने कुरा पहिल्यै सचेत गराउँछन् । अनि सम्झनाको पोकोपुन्तुरो खोतल्न थाल्छन् ।

उसो त पछिल्ला एकाध वर्षदेखि कवि किराती हिजोका कुरा फ्याट्–फ्याट् भन्न सक्दैनन् । उमेरका कारण कतिपय सम्झनाहरु विस्मृतिको गर्तमा पुगिसकेका छन् ।

करिब करिब विस्मृतिमै पुगिसकेका किरातीको जीवन–कथा उधिन्न अलिकति सन्दर्भ कोट्याइदिने मान्छे छेवैमा हुनुपर्छ । यसपछि चलचित्रको फ्लासब्याक जसरी मिहीन तवरले विस्मृतिमा पुगिसकेको स्मृतिका वहीखाता पल्टाउन सुरु गर्छन् ।

खोटाङको बुइपामा जन्मिएका किरातीले पाँच दशकअघि नै पहिलो कवितासंग्रह सार्वजनिक गरेका थिए, ‘उज्यालो खोज्ने आँखाहरु’ (२०३४) । २०५७ सालमा ‘जसराज किरातीका कविता’ सार्वजनिक गरे, २०६५ मा ‘जसराज किरातीका प्रतिनिधि कविता’ सार्वजनिक गरे ।

पहिले गाउँमा हली थिए । अलि पछि व्यापारी भए, त्यसपछि शिक्षक भए । अलि पछि नेता भए, त्यसपछि जिल्ला पञ्चायतको उपसभापति भए । सबैभन्दा ज्यादा निख्खुर अर्गानिक कवि भए ।

सर्पले सर्पको खुट्टा देख्छ

कवि किराँतीको जीवनको किताब पल्टाउने हो भने त्यहाँ अनेकखाले उपकथाहरुको लामै श्रंखला भेटिन्छ । ती उपकथाहरु तत्कालीन समय र समाज देखाउने आँखीझ्याल समेत हुन् । जीवनको ऊर्जाशील समय खोटाङको माटोमा लगानी गरेका किराती शिक्षक थिए, विद्यार्थीलाई अक्षरको गोहो देखाए । राजनीतिज्ञ थिए, विकास र समृद्धिका सवाल उठाए । एक जिम्मेवार पिता थिए, १६ जना छोराछोरीलाई भविष्य देखाए ।

मूलतः कवि थिए, कवितामार्फत् आममानिसका पक्षमा उभिए । समाजको विकृति, विसंगतिविरुद्ध दह्रो प्रश्न उठाए । देश र माटोप्रति माया देखाए, राजनीतिमाथि प्रश्न तेर्साए । अनि गाउँमा बसेर पनि कवि बन्न सकिन्छ भन्ने कुरा प्रमाणित गरेर देखाए ।

किरातीसँग मूलधार (काठमाडौं केन्द्रित)को मिडिया थिएन । मिडियाकर्मीसँग ओहरदोहर थिएन । काठमाडौंबाट साढे दुई सय किलोमिटर टाढा बुइपा (खोटाङ)मा बसेर निरन्तर काव्य साधनामा लीन भए । खोटाङको भूगोललाई आफ्नै पैतालाले नापेका किरातीले कविताको भूगोल कलमका निवले नापे ।

काठमाडौंबाट दूर रहेर पनि आफ्नो कविताको ओजलाई कमजोर हुन दिएनन् । अहिले पनि पारिजातले भनेको वाक्य कवि किरातीको कानमा गुन्जिरहन्छ । पारिजातले भनेकी थिइन्, ‘किराती कवि, तिमी राम्रो लेख्छौ जसराज, लेख्न कहिल्यै नछाड ।’

खोटाङमै बसे पनि कवि किराती संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीको नजरमा परे । जोशी सँगसँगै बसे, साहित्यका कुरा गरे, लोक संस्कृतिबारे गन्थनमन्थन गरे । सँगसँगै लोकल रक्सीलाई चिरिप्प पारे । प्राध्यापक अभी सुवेदीदेखि खगेन्द्र संग्रौलासम्मले कवि किरातीको कवित्वमाथि आफ्ना शब्दहरु खर्चिएका छन् । यी उदाहरणका आधारमा भन्न सकिन्छ, किरातीले काठमाडौं खोज्दै आउन परेन, काठमाडौं नै उनका कवितालाई खोज्दै खोटाङसम्म पुग्यो ।

तर, कसरी साहित्यमा घुसे त किराती ? यसको ठोस जवाफ किरातीसित छैन । त्यसवेलाको बुइपा अलग्गै थियो । पढ्ने मान्छेहरु औंलामा गन्न सकिने अवस्थामा थिए । शिक्षाको नाममा अक्षर चिन्नु नै ठूलो विषय हुन्थ्यो ।

अक्षर खुट्याउनु पहाड फोर्नुजस्तो गाह्रो हुने समयमा कविता लेख्ने मान्छे बुइपामा भेटिनु सर्पको खुट्टा देखिनु जत्तिकै गाह्रो थियो । तर, भनिन्छ नि, सर्पले सर्पकै खुट्टा देख्छ । स्कुले जीवनमै किरातीको कवित्व देख्न सक्ने अर्का कवि गोरखबहादुर श्रेष्ठ सर्प बनेर आइपुगे । किरातीको कलममा कवित्व देख्ने ओखलढुंगाका शिक्षक गोरखबहादुर नै पहिलो व्यक्ति थिए ।

‘किन लेख्ने भएँ म ? बडो अनौठो लाग्छ । मलाई गोरखबहादुर सरले जीवनमा जीवनै दिनुभए जस्तो लाग्छ,’ किराती सुनाउँछन्, ‘म लेख्न नजाने पनि गाउन जान्ने मान्छे थिएँ । त्यो गीत गाउने कला नै पछि गएर कविमा परिणत भयो ।’

किरातीको लेखनलाई अझैं परिस्कृत गराउन सहयोग गर्ने काम तत्कालीन प्रशासक परशु प्रधानले गरिदिए । साहित्यकार प्रधान सीडीओ बनेर खोटाङ गएका थिए । खोटाङमा साहित्यमा जमेका किराती थिए । दुवैबीच दोस्तियारी भयो । मिल्ने साथी बने । किताब साटासाट गरेर पढे । एक अर्काको सृजना देखाएर सुझावको लेनदेन गरे ।

‘गोरखबहादुर श्रेष्ठ त बित्नुभयो । भोजपुरे परशु प्रधान जीवितै हुनुहुन्छ । उहाँलाई अहिलेसम्म नभेटेकोमा मलाइ विस्मात् पनि लाग्छ,’ किराती थकथकी मान्छन् ।

कतिवेला कवि भए, पत्तै पाएनन्

२० को दशकबाटै कविता लेखनमा सक्रिय भएका थिए किराती ।

आमाले आपाबाट लुकीलुकी किरातीलाई पढ्ने वातावरण मिलाइदिन्थन् । आपा भने छोराको पढ्ने सौखको विरुद्धमा थिए । आपाको चाहना थियो, आफूले जे काम गरेको हो छोराले त्यही काम गरोस् ।

किरातीका आपा भाँडा व्यापारमा सक्रिय थिए । बाबुछोरा भााडाकुँडा किन्न धरानदेखि काठमाडौंसम्म हिँडेर जान्थे । झण्डै एक महिनामा भाँडाकुँडा बोकेर गाउँ पुग्थे । खोटाङका विभिन्न ठाउँमा पुर्याएर बेच्थे ।

‘आपाले मैले जे काम गरेको हो, त्यही गर् भन्नुहुन्थ्यो । राईको छोराले पढेर केही पनि हुँदैन भन्नुहुन्थ्यो,’ किराती सम्झिन्छन्, ‘तर म लुकी लुकी पढेँ ।’

आपाले किरातीलाई पढाइमा रोक्नुका पछाडि अनेक कारण थिए । प्रमुख कारण थियो, गरिबी । किरातीका आपा टुहुरा थिए, फुपूले हुर्काएकी थिइन् । जमिनको नाममा दुई चार टुक्रा बारी मात्रै थियो । गाउँमा अरुको हली गरेर गुजारा चलाउनुपथ्र्यो । तर, जब भाँडाको व्यापारमा बाबुछोरा लागे, तब आर्थिक अवस्था सुध्रिँदै गयो । मनग्गे पैसा कमाए । जग्गा जमिन पनि जोडे । भाँडाकु्ँडाको व्यापारमै भविष्य देखेका पिताले किरातीलाई पनि त्यतै लगोस् भन्ठान्थे ।

तर, किरातीले हिँड्ने बाटो अलग्गै तय भइसकेको थियो । आमाको सहयोगमा स्कुल पढ्न थालेका किरातीले २०२८ साल एसएलसी पनि दिए । एसएलसीमा उनलाई अनिवार्य अंग्रेजी लाग्यो । आपाले ठिक्क पर्यो भने । पछि भोजपुर पुगेर पूरक परीक्षा दिए, एसएलसी पास भए ।

स्कुल पढ्दाताका नै गोरखबहादुर काठमाडौं आउ–जाउ गरिरहन्थे । काठमाडौंबाट किताबका रास बोकेर लैजान्थे । त्यसवेला नै पारिजातको किताबहरु गोरखबहादुरले बुइपा पुर्याइसकेका थिए । पछि किराती स्वयं नै पारिजातसँग नजिक भए । काठमाडौं आउँदा जहिल्यै पारिजातले भेटेर मात्रै फिर्थे ।

किराती सुनाउँछन्, ‘गोरखबहादुर सरले मलाई किताब ल्याएर दिनुहुन्थ्यो, पढ्थेँ । म त थाहै नपाई भित्रभित्रै लेखक भइसकेको थिएँछु । अनि कविता लेख्न थालेँ ।’

दुई महिनामा दुई विवाह

किरातीको १४ वर्षको उमेरमै विवाह भएको थियो ।

पछि श्रीमतीको मृत्यु भयो । २०२२ सालमा किरातीले दोस्रो विवाह गरे । दोस्रो विवाह गरेको दुई महिनामै तेस्रो विवाह गरे ।

तेस्रो बिहेबारे किराती सुनाउँछन्, ‘तेस्री श्रीमती लाहुरेकी श्रीमती हो । ससुराले मेरो आपालाई फकाउनुभएछ, ‘ज्वाइँलाई खेटत पनि दिन्छु, जारी पनि तिरिदिन्छु’ भनेर । आपा फकिनुभयो । तर, मैले दोस्रो बिहे गर्न नमान्ने भएँ । आपाले काट्छु, मार्छु, मैले भनेको मान्दैनस् भन्नुभएपछि बिहे गर्नैपर्यो ।’

बिहे गरेपछि सर्त अनुसार खेत पाएनन् । किरातीका आपा सम्धीसँग बेस्सरी रिसाए । त्यसवेला १२ सय हो वा १४ सय जारी किरातीले नै लाहुरेलाई तिर्नुपर्यो ।

समय बदलिँदै गयो । दुई बिहे गरेको छ वर्षपछि किरातीले एसएलसी पास गरे । गाउँकै विद्यालयमा शिक्षक भए । किराती सुनाउँछन्, ‘पछि आपाले पनि पढ्नुपर्ने रैछ भन्ने बुझ्नुभयो ।’

त्यसवेला किरातीको तलब १२० वा १७० थियो, उनलाई यकिन छैन । तथापि दुई सयभन्दा कम्ती नै थियो । नेपाली विषयको शिक्षक थिए । एसएलसी गरेकाहरुलाई नै पढाउनुपर्ने थियो । झण्डै आफू समानका विद्यार्थीहरुलाई पढाउनुपर्दा किरातीले झनै धेरै पढ्नुपर्ने भयो ।

‘धेरै पढ्नुपर्ने जिम्मेवारीले मलाई फाइदा नै गर्यो,’ किराती सुनाउँछन्, ‘विस्तारै मलाई पढ्ने, लेख्ने आदत बस्दै गयो ।’

नागरिकतामै ‘किराती’ थर लेख्ने पहिलो व्यक्ति

त्यसवेला ‘राई’ थरलाई पदविको रुपमा लिइन्थ्यो । अहिले पनि इतिहासविद्हरुले ‘राई’लाई थर नभएर पदवि भएको बताउँछन् । यो तथ्य प्रमाणित पनि भएको छ ।

बुइपामा पनि तालुकदारहरुले मात्रै ‘राई’ लेख्थे । बाँकीले ‘जमी’ लेख्थे । किरातीले गोरखबहादुरसँग सल्लाह लिए, ‘के गर्ने दाइ ? राई नै लेख्नुपर्ने के बाध्यता छ र ? म थर फेर्छु ।’

गोरखबहादुरले सोधे, ‘थरमा के लेख्छौ त ?’

किरातीले भने, ‘किराती लेख्दा हुन्छ कि ?’

नयाँ थर सुन्नसाथ गोरखबहादुर उत्साहित बने, ‘काइदाको थर आयो । तिमीले साँच्चै राम्रो थर जुरायौ ।’

यसपछि किरातीले नागरिकतामै आफ्नो थर किराती राखे ।

नागरिकतामा नयाँ थर राख्नलाई उनलाई खास्सै झमेला भएन । उनको साथी परशु प्रधान नै सीडीओ थिए ।

‘अहिले यो थरमा आनन्द लाग्छ । सुदर किराती र गोपाल किरातीले पनि किराती नै लेखेका छन् । गोपालले पहिला राई लेख्थ्यो । अहिले धेरैले किराती लेख्छन्,’ उनी भन्छन्, ‘नागरिकतामा सबैभन्दा पहिला किराती लेख्ने मान्छे म नै हो ।’

‘राजनीतिमा लागेर ठूलो गल्ती गरेँछु’

शिक्षक भइखाएका थिए । कविको परिचय बनाएका थिए । तर, एक दिन किरातीलाई मान्छेहरुले सुझाए, ‘तिमी जत्तिको मान्छे नेता बन्नुपर्छ ।’

किराती पनि हौसिए । शिक्षकबाट राजीनामा दिए । पंचायतको राजनीतिमा लागे । जिल्ला पन्चायतको उपाध्यक्षसम्म भए । पंचायत ढलेको केही वर्षपछि माओवादीले ‘जनयुद्ध’ सुरु गर्यो । पछि माओवादीमै गोपाल किरातीको समूह पनि समाहित भयो ।

गोपाल किराती उनको घर बुइपामा आइबस्थे । उनकै घरमा माओवादीको बैठक बस्थे । जनयुद्ध उत्कर्षको वेला रामबहादुर थापा बादल पनि बुइपा नै आइपुगे । किरातीलाई सबैले फकाए, फुल्याए । अन्ततः उनी माओवादी भए ।

पछि २०६२/६३ को जनआन्दोलन भयो । २०६४ सालमा संविधानसभाको चुनाव पनि भयो । किरातीलाई समानुपातिक सूचिमा पनि राखियो । नारायणकाजी श्रेष्ठले पनि किरातीलाई निकै आश्वासन दिएका थिए । तर, अन्तिममा किरातीको ठाउँमा गणेश अधिकारीलाई समानुपातिक सांसद बनाए ।

‘मलाई उनीहरुले बिगारेर छाडिदिए नि ! त्यतातिर दिनुपर्ने समय मैले लेखनमा लगाउनुपर्ने थियो, तर म लहैलहैमा लागेँ । पछि मैले राजनीति नै छाडिदिएँ,’ किराती सुनाउँछन्, ‘मैले ठूलो गल्ती गरेँछु । मैले पहिल्यैदेखि लेखेर बस्नुपर्ने थियो । राजनीति गर्ने हुँदा मलाई यता मिल्काए, उता मिल्काए ।’

०००

किरातीका दुई श्रीमतीबाट १६ जना छोराछोरी छन् । अहिले दुई श्रीमतीसँगै बसिरहेका छन् । छोराछोरीमध्येमा देवान किराती कविकै रुपमा स्थापित छन् । उपसचीव अनिल किराती पनि कवि नै हुन् । अर्को छोरा मिलन किराती पनि गीतकार तथा कवि हुन् । छोरी बबिना किराती अहिलेको चल्तापूर्जा गायिका हुन् ।

सन्तान पनि कला, साहित्यमा लाग्दो कस्तो लागिरहेछ तपाईंलाई ?

कतिपयको सपना सम्पत्ति कमाउने, ठूलो घर बनाउने, सुखसयलमा बस्ने मात्रै हुन्छ । त्यो भनेको गतिलो चिज चाहिँ होइन । गतिलो चिज भनेको त आफूले गरेको काम लामो समयसम्म बाँचिरहनुपर्छ । आफूले गरेको कामले समाजलाई योगदान देओस् न !

यहाँ मान्छेले दश तले घर बनाओस्, कसैले पनि भन्दैन कि उसको दशतले घर छ भनेर । तर एउटा गीत सुन्यो वा कविता पढ्यो भने भन्छ, ‘क्या अचम्मको मान्छे रैछ, कस्तो सृजनशील रैछ । मैले पनि लेख्न पाएको भए हुन्थ्यो ।’

तर, ठूलो घर छ भन्दैमा कराउँदै हिँड्नु भएन । धनी छु भनेर सुनाउँदै हिँड्न मिलेन । तर गर्वका साथ म कविता लेख्छु भन्न त पाइयो नि ! कवि, लेखकलाई ‘ल हजुर तपाईं हाम्रो कार्यक्रममा आइदिनुहोस्’ भन्छन् । तर, ‘तपाईं धनी हुनुहुन्छ, आइदिनुहोस्’ भन्ने कुरा भएन । त्यसैले त सृजनाको महत्व हुन्छ । त्यसैले मेरा सन्तान सृजनात्मक क्षेत्रमा लागेको देख्दा खुसी लाग्छ ।

जीवन भनेको चाहिँ के रहेछ ?

नजानिन्जेलसम्म केही पनि होइन, जानियो भनेदेखि जीवन भनेको अनौठो चिज हो । त्यो चिजभन्दा अर्को चिज केही पनि पाइँदैन । म त एक दिन मरिहाल्छु । सबै मान्छे मरेरै जाने हुन् । तर, मर्नुअघि केही न केही सृजनात्मक कामहरु गरेर मर्नु पर्दोरहेछ । त्यो नै जीवन रहेछ ।

कविता के हो तपाईंका लागि ?

कविता नभइदिएको भएदेखि जसराज नै जसराज बन्दैन थियो क्या ! कविता नलेख्ने भएको भए जसराजलाई कसैले पनि चिन्दैन थियो, कसैले नि बुझ्दैन थियो । जसराज किरातीलाई बचाएको नै कविताले हो ।

पछाडि फर्केर हेर्दा आफूले हिँडेर आएको आठ दशक लामो समय कस्तो लाग्छ ?

मैले गल्ती गरेँ । मैले जे काम गर्नुपर्ने थियो, त्यो काम नगरिकन जथाभावी हिँडेर, लोभिएर मैले जीवन बिगारेको हुँ । मैले धेरै गल्ती गरेँ छु । मैले लगातार लेख्दै जानुपर्ने थियो । नेता हुन छोड्नुपर्ने थियो ।