तीज पर्वः सांस्कृतिक सहनशीलता र सामाजिक सम्बन्धको प्रतीक

तीज नेपालकै प्रमुख महिला-केन्द्रित पर्व हो, जुन हरेक वर्ष श्रावण र भाद्र महिनाको संयोगमा धूमधामका साथ मनाइन्छ। सामान्यतया तीजलाई उपवास, पूजा र शिव-पार्वतीको आराधनासँग मात्र जोडेर हेर्ने गरिन्छ। तर, गहिराइमा बुझ्दा, तीज केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र होइन, यो सामाजिक मिलन, सांगीतिक उत्सव, भावनात्मक आत्म-अभिव्यक्ति र महिलाको मानसिक तथा सामाजिक सशक्तिकरणको माध्यम पनि हो।

गाउँमा होस् वा शहरमा, तीजले पुराना परम्परागत मूल्य र आधुनिक जीवनशैलीलाई जोड्ने एउटा विशेष सेतुको रूपमा काम गर्छ। यसले महिलाहरूलाई आस्था, सहनशीलता, आत्म-सम्मान, सामुदायिक एकता र सांस्कृतिक पहिचानको अभ्यास गर्ने अवसर प्रदान गर्छ।

तीजको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र रूपान्तरण

तीजको उद्गम हिन्दू धार्मिक परम्परासँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ । पौराणिक कथनअनुसार देवी पार्वतीले भगवान् शिवलाई पतिको रूपमा प्राप्त गर्न कठोर तपस्या गरेकी थिइन्। उनको अटल श्रद्धा र धैर्यका कारण शिवले विवाहका लागि स्वीकार गरे। त्यसैले तीजलाई पार्वतीको आस्था, धैर्य र प्रेमको प्रतीक मानिन्छ। नेपाली महिलाहरू तीजमा उपवास राख्दै आफ्नो दाम्पत्य जीवनमा सु-स्वास्थ्य, दीर्घायु र पारिवारिक सुख-शान्तिको कामना गर्छन । तर, समयसँगै तीजको स्वरूपमा उल्लेखनीय रूपान्तरण आएको छ ।

विगतमा घरभित्र सीमित धार्मिक अनुष्ठानको रूपमा मनाइने तीज अहिले सार्वजनिक स्थल, होटल, सभा-गृह र सामाजिक सञ्जालसम्म फैलिएको छ । आजकल तीजको अवसरमा महिलाहरूले गीत-संगीतका भव्य कार्यक्रम, वृहत् नाच-गान, फेसन-शो, टेलिभिजन शो र रेडियो प्रसारणमार्फत सामूहिक उत्सव मनाउँछन्। यसरी आधुनिक उत्सवले तीजलाई केवल धार्मिक पर्वबाट बहुआयामिक सामाजिक, सांस्कृतिक र मनोरञ्जनात्मक चाडमा रूपान्तरण गरिदिएको छ।

सांस्कृतिक सहनशीलता र मानसिक स्वास्थ्य

सांस्कृतिक सहनशीलता भन्नाले परम्परा, मूल्य र संस्कारको माध्यमबाट मानसिक, सामाजिक र सामुदायिक क्षमता बलियो बनाउने प्रक्रियालाई जनाउँछ। नेपालजस्तो बहु-संस्कृति र बहु-जातीय समाजमा परम्परागत पर्वहरूले सामाजिक एकता र आत्म-पहिचानलाई सुदृढ पार्न महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ । तीजले महिलाहरूलाई आफ्नो पहिचान कायम राख्ने र सामुदायिक जीवनसँग आत्मीय सम्बन्ध गाँस्ने अवसर दिन्छ।

उपवास राख्दा अनुशासन, आत्म-नियन्त्रण र आध्यात्मिक विश्वास बढ्छ। शिव-पार्वतीको कथा र पूजाबाट महिलाले कठिनाइमा पनि धैर्य, आशा र भरोसा कायम राख्ने प्रेरणा पाउँछन् ।

गीत, नाच र सामूहिक उत्सवमा सहभागी हुँदा महिलाहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पर्छ। सामूहिक गीतगानले भावनात्मक अभिव्यक्ति सहज बनाउँछ, जसले तनाव, चिन्ता र मानसिक दबाब कम गर्छ। दिदी-बहिनीबीचको भेटघाट र रमाइलोले भावनात्मक ऊर्जा पुनः प्राप्त हुन्छ। यसरी, तीज सांस्कृतिक अभ्यास मात्र नभई मानसिक स्वास्थ्य प्रवद्र्धन गर्ने सामुदायिक उपचारको स्वरूपमा पनि देखिन्छ।

सामाजिक सम्बन्ध र समर्थन प्रणाली

तीजको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष सामाजिक सम्बन्ध प्रवर्द्धन हो। वर्षभरी व्यस्त रहने महिलाहरूले तीजको अवसरमा आफ्नो माईती घर जाने, दिदी-बहिनी र साथीहरूसँग भेटघाट गर्ने, रमाइलो गर्ने अवसर पाउँछन्। गीत, नाच र कथा-किस्सा आदान-प्रदानले पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउँछ।

सामाजिक मनोविज्ञानका दृष्टिले यस्तो भेटघाटले सामाजिक समर्थन प्रणालीलाई मजबुत पार्छ। परिवार, दिदी-बहिनी वा छिमेकीहरूसँगको नजिकको सम्बन्धले महिलामा भावनात्मक सुरक्षा र आत्मविश्वास बढाउँछ। आवश्यकता पर्दा व्यवहारिक सहयोग पनि प्राप्त हुन्छ। उदाहरणका लागि, कसैलाई स्वास्थ्य समस्या आयो भने उसको सामाजिक सञ्जाल नै प्राथमिक सहयोगी बन्न सक्छ।

यसरी तीज केवल व्यक्तिगत धार्मिक आस्था नभई सामुदायिक एकता, आपसी सहयोग र सामाजिक भातृत्वको अभ्यास हो।

चुनौती र समावेशी अभ्यास : तीज पर्वले धेरै लाभ दिए पनि केही चुनौतीहरू छन्।

स्वास्थ्य जोखिम – कठोर उपवासले विशेष गरी मधुमेह, रक्तचाप वा पेटसम्बन्धी समस्या भएका महिलामा स्वास्थ्य जोखिम बढाउँछ। लामो समयसम्म पानी नखाने प्रचलन अझ खतरनाक हुन सक्छ। उपवास बस्ने महिलाका लागि पानी, विश्राम र स्वास्थ्य-सम्बन्धी सन्देश उपलब्ध गराउनु।

समावेशिताको समस्या – कतिपय स्थानमा विधवा वा अविवाहित महिलालाई तीजमा पूर्ण रूपमा सहभागी हुन नदिने प्रचलन अझै देखिन्छ। यसले सामाजिक विभाजन र बहिष्कारको भावना जन्माउन सक्छ। विधवा, अविवाहित वा स्वास्थ्य समस्यामा रहेका महिलालाई पनि समान अवसर दिने गरी समावेशी कार्यक्रम बनाउनु।

उपभोगवाद र भव्य उत्सव – आधुनिक समयमा तीज महँगो पोशाक, गहना र भोज-भतेरमा बढी केन्द्रित हुँदै गएको छ। यसरी खर्चिलो तडकभडक संस्कृतिले मूल धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यलाई कमजोर बनाउन सक्छ। सामूहिक उत्सवलाई खर्चिलोभन्दा बढी सांस्कृतिक, सांगीतिक र सामाजिक मूल्य मान्यतामा केन्द्रित बनाउनु।

सामाजिक दबाब – कतिपय महिलाले आफ्नो स्वास्थ्य र आर्थिक स्थिति अनुसार सहभागी हुन कठिनाइ भोग्छन् तर सामाजिक दबाबका कारण बाध्य भएर उत्सवमा जोडिनुपर्ने अवस्था आउँछ।

यी चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न समावेशी अभ्यास र सचेतना अपरिहार्य छ। तीजलाई अझ सुरक्षित र सहभागी बनाउन निम्न उपायहरू उपयोगी हुन सक्छन् ।

निष्कर्ष

तीज पर्व केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र होइन, यो नेपालका महिलाहरूलाई सामाजिक, सांस्कृतिक र मानसिक रूपमा सशक्त बनाउने बहुआयामिक चाड हो। यसले महिलालाई धैर्य, सहनशीलता र आत्म-सम्मान सिकाउँछ, सामूहिक गीत-संगीत, नाच-गान र भेटघाटमार्फत आपसी सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउँछ ।

अन्ततः, तीज नेपाली समाजमा सांस्कृतिक निरन्तरता, सामाजिक एकता र मानसिक स्वास्थ्य प्रवद्र्धन गर्ने महत्वपूर्ण अवसर हो। सचेत योजना, समावेशी अभ्यास र स्वास्थ्यप्रति संवेदनशील दृष्टिकोणले यसलाई अझ सुरक्षित, लाभदायी र सु-संस्कृत बनाउन सक्छ। यसरी तीज पर्व नेपालका महिलाहरूको मात्र नभई सम्पूर्ण समाजको सांस्कृतिक सहनशीलता र सामाजिक सम्बन्धको प्रतीक बनेको छ।