उद्देश्यहीन ‘डिजिटल दान’ को उत्कर्ष र टिकटक गिफ्टको मनोसामाजिक विमर्श

काठमाडौं । गत अगष्ट ११ का मध्यरात मनोरञ्जनात्मक सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्म टिकटकमा नेपाली प्रयोगकर्ताहरुको अस्वभाविक हुलमुल देखियो । एक टिकटकर लाइभमा बस्दा एकसाथ लाखौं प्रयोगकर्ताहरु झुम्मिएका थिए भने करोडौंको गिफ्ट ओइरियो ।

पत्याउनै कठिन हुने गरी ती टिकटकरले पाँच मिनेटमै करिब २ करोड ७० लाख रुपैयाँ बराबरको गिफ्ट झारेको दाबी गरिएको छ । गिरीले स्पेनका टिकटकरसँग भिडेर जित हासिल गरे । त्यसक्रममा एक लाख ६५ हजार दर्शकले एकैपटक उनको लाइभ हेरिरहेका थिए, जुन आफैंमा अद्भुत अंक हो ।

एकछिनका लागि एलन मस्कको गतिमा कमाइ गरेका र लियोनल मेस्सीको गतिमा समर्थक बटुलेका टिकटकर को हुन् ? आखिर किन र कसरी उनीमाथि यत्रो गिफ्ट वर्षियो ? महेश जैसी नामक टिकटक प्रयोगकर्ताले यसबारे गज्जबको भिडिओ बनाएका छन्, जसको सार यस्तो छ:

यी हुन् अमित गिरी । उनी कुनै ख्यातिप्राप्त व्यक्ति वा चर्चित सेलिब्रिटी होइनन्, तर टिकटकरको जमातमा लोकप्रिय छन् । विगतमा उनी अरुको लाइभमा बसेर गिफ्ट दिने गर्थे । अर्थात् गिफ्टर थिए । उनले नेपालका चर्चित टिकटकरहरुलाई बारम्बार गिफ्ट दिए र धनी बन्न सघाए । त्यसैको गुन अहिले अरुले तिर्दा उनी अविश्सनीयरुपमा सफल भए ।

अगष्ट ११, २०२५ को रात नेपाली टिकटकप्रेमीहरुका लागि दशैं भन्दा कम थिएन । करिब १ महिना अगाडिदेखि नै ११ अगष्टको राति ११ः४५ बजे हुन लागेको एउटा लाइभ म्याचको ब्यापक प्रचार–प्रसार भइरहेको थियो । टिकटकरदेखि भ्लग र युट्यूवरदेखि केही सञ्चारकर्मीसमेतले उक्त समयमा अमित गिरीको एक विदेशीसँगको म्याच लाइभ हेर्न अनुरोध गर्दै भिडिओ बनाइरहेका थिए । भाग्य न्यौपाने लगायत चर्चित युट्यूवरहरुले भयंकर प्रचार–प्रसार गरेपछि ठूलो हाइप बन्यो ।

आफ्नो लाइभमा एक लाख दर्शक जोड्ने लक्ष्य राखेका थिए अमित गिरीले । तर, उनले पनि नसोचेको भयो । म्याच सुरु नहुँदै उनको लाइभमा लाखौंको गिफ्ट झरिसकेको थियो । उनले एकछिन पर्खिनुस भन्दा पनि गिफ्टको बर्षात् भइरह्यो । म्याच सुरु भएपछि त झन् कुरै नगरौं । यसरी गिफ्ट झर्यो, जसरी आकाशबाट मुसलधारे पानी वर्षिन्छ ।

अमित गिरी आफैं एक टिकटक गिफ्टर हुन्, जो सँधैजसो टिकटकमा हुने बिग म्याचहरुमा अरुलाई लाखौंका गिफ्ट दिएर जिताउने गर्थे । उनले नेपालका अंश बर्मा, रोविन खड्का नेत्र भुषाल, भाग्य न्यौपानेलगायतलाई हजारौं लाखौंका गिफ्ट खन्याएका छन् । उमेरले उनी अरु टिकटकरहरुभन्दा पाका हुन् । उनलाई सबैले अमित दाई भनेर बोलाउँछन् । स्वभावले उनी सहृदयी व्यक्ति हुन् ।

अमितको लाखौं फलोअर्स भएको आइडी केही समयअघि ब्यान्ड भएको थियो । उनले नयाँ आइडी बनाएर एकजना विदेशीसँग बिग म्याच खेल्ने घोषणा गरेपछि चर्चित टिकटकरहरु उनको पछाडि उभिए । विगतमा गिफ्ट पाएका टिकटकरहरुले उनको ब्यापक प्रचार गरेर आफ्ना फ्यानहरुलाई अमितसँग जोडे ।

अमितको टिकटक लाइभमा २८ मिलियन अर्थान् २ करोड २८ लाख गिफ्टको प्वाइन्ट प्राप्त भएको देखिन्छ । त्यसको आधारमा हिसाब गर्दा सालाखाला २ करोड ७० लाख नेपाली रकम हुन्छ ।

पछि एउटा भिडिओ बनाएर गिरीले आफूलाई समर्थन र सहयोग गर्नेहरुप्रति आभार व्यक्त गरेका छन् ।

उनले भनेका छन्, ‘साँच्चै अचम्म भयो । मैले कहिले पनि यस्तो अपेक्षा गरेको थिइनँ । यधि धेरै माया गर्नुहुन्छ भन्ने थाहा थिएन । सबैलाई धेरै धेरै धन्यवाद ।’

कतिपयलाई टिकटकको गेमिङ र गिफ्टको फन्डाबारे थाहा नहुन सक्छ । आउनुस हामी एआईको सहयोगमा यसबारे प्रष्ट्याउने प्रयास गर्नेछौं ।

टिकटकमा ‘गेम’ भनेको के हो ?

टिकटकमा हुने ‘गेम’ भनेको सामान्यतया कुनै औपचारिक भिडियो गेम होइन । यो लाइभमा दुई वा सोभन्दा बढी व्यक्तिहरूबीच हुने एक प्रकारको प्रतिस्पर्धा हो, जसलाई PK Battle (Player Knockout Battle) वा (Live Match)भनिन्छ ।

दुईजना टिकटक लाइभ क्रिएटरहरू एकैसाथ लाइभमा आउँछन् र स्क्रिन दुई भागमा बाँडिन्छ । एक निश्चित समय (प्रायः ५ मिनेट) को लागि प्रतिस्पर्धा हुन्छ । यो समयभित्र दुवै पक्षका दर्शकहरूले आफ्ना मनपर्ने क्रिएटरलाई ‘भर्चुअल गिफ्ट’ पठाउँछन् । जुन क्रिएटरले धेरै मूल्यको गिफ्ट पाउँछ, उसको अंक बढ्दै जान्छ र स्क्रिनमा देखाइन्छ । समय सकिँदा जसको अंक धेरै हुन्छ, उसले गेम जित्छ ।

हार्ने पक्षले जित्ने पक्षले भनेअनुसारको रमाइलो सजाय (जस्तैः गीत गाउने, मेकअप गर्ने, पुश–अप गर्ने, अनुहारमा पीठो दल्ने आदि) पूरा गर्नुपर्ने हुन्छ, जसले दर्शकलाई थप मनोरञ्जन दिन्छ । यही प्रतिस्पर्धा र मनोरञ्जनको प्याकेजलाई ‘लाइभ गेम’ भनिन्छ ।

दर्शकहरूले गिफ्ट किन दिन्छन् ?

यो सबैभन्दा महत्वपूर्ण जिज्ञासा हो । दर्शकहरूले पैसा खर्च गरेर आफ्ना मनपर्ने क्रिएटरलाई गिफ्ट दिनुका पछाडि धेरै मनोवैज्ञानिक र सामाजिक कारणहरू छन् ।

समर्थन र प्रशंसाः यो सबैभन्दा मुख्य कारण हो । यदि कुनै दर्शकलाई क्रिएटरको सामग्री (कन्टेन्ट) मन पर्छ भने, उनीहरूले आर्थिक रूपमा सहयोग गर्न र प्रशंसा देखाउन गिफ्ट पठाउँछन् ।

आफ्नो क्रिएटरलाई जिताउनः PK Battle को समयमा दर्शकहरूमाझ आफ्नो मनपर्ने मान्छेलाई जिताउनै पर्छ भन्ने प्रतिस्पर्धाको भावना आउँछ । यो एउटा टिमलाई समर्थन गरेजस्तै हो ।

ध्यान आकर्षण गर्नः जब कुनै दर्शकले महँगो गिफ्ट पठाउँछ, उसको नाम र प्रोफाइल स्क्रिनमा हाइलाइट हुन्छ । क्रिएटरले पनि उसको नाम लिएर धन्यवाद दिन्छन्, जसले गर्दा दर्शकले आफू विशेष भएको महसुस गर्छन् ।

मनोरञ्जनको हिस्सा बन्नः लाइभ गेम हेर्दा दर्शक पनि त्यसको एक हिस्सा बन्न चाहन्छन् । गिफ्ट पठाएर उनीहरू खेललाई थप रोमाञ्चक बनाउन र हार्नेले गर्ने रमाइलो सजाय हेर्न उत्साहित हुन्छन् ।

सामाजिक प्रतिष्ठाः केही दर्शकहरूका लागि, धेरै गिफ्ट दिएर ‘टप गिफ्टर’ को सूचीमा आउनु एउटा प्रतिष्ठाको विषय बन्छ ।

गिफ्टलाई पैसामा कसरी बदलिन्छ ?

यो प्रक्रियालाई विभिन्न चरणहरूमा बुझ्न सकिन्छः

चरण १ः दर्शकले सिक्का (क्वाइन) किन्छन्

आफ्नो टिकटक प्रोफाइलमा गएर वास्तविक पैसा (जस्तैः डेबिट÷क्रेडिट कार्ड, इसेवा, खल्ति ) तिरेर टिकटक ‘कोइन्स’ किन्न सकिन्छ । यो कोइन्सको मूल्य देशअनुसार फरक–फरक हुन्छ । उदाहरणका लागि १०० कोइन्सको लगभग १.५ अमेरिकी डलर पर्न सक्छ ।

चरण २ः कोइन्सबाट गिफ्ट किनेर पठाउने

दर्शकले लाइभ हेर्दा आफूसँग भएको कोइन्स प्रयोग गरेर विभिन्न प्रकारका भर्चुअल गिफ्टहरू (जस्तैः गुलाब, मुटु, चश्मा, जहाज, सिंह आदि) किनेर क्रिएटरलाई पठाउँछन् । हरेक गिफ्टको मूल्य फरक–फरक हुन्छ (१ कोइनदेखि हजारौँ कोइनसम्म) ।

चरण ३ः गिफ्ट हीरामा बदलिन्छ

जब क्रिएटरले गिफ्ट पाउँछ, त्यो उसको खातामा ‘डाइमन्ड’ को रूपमा जम्मा हुन्छ ।

टिकटकले दर्शकले खर्च गरेको कोइन्सको आधा मूल्य बराबरको डाइमन्ड मात्र क्रिएटरलाई दिन्छ । उदाहरणका लागि यदि दर्शकले १०० कोइन्सको गिफ्ट पठायो भने क्रिएटरले लगभग ५० डाइमन्ड पाउँछ।

चरण ४ः हीरालाई पैसामा निकाल्ने (Withdrawal):

क्रिएटरले आफ्नो खातामा जम्मा भएको डाइमन्डलाई वास्तविक पैसामा बदलेर निकाल्न सक्छ । टिकटकको नियमअनुसार १ डाइमन्डको मूल्य ०.००५ अमेरिकी डलर हुन्छ । अर्थात्, २०० डाइमन्ड बराबर १ अमेरिकी डलर हुन्छ ।

क्रिएटरले आफ्नो खातामा निश्चित रकम (जस्तैः न्यूनतम ४५० वा ४१००) पुगेपछि PayPal वा बैंक खाताजस्ता माध्यमबाट पैसा निकाल्न सक्छ ।

आलोचनात्मक पाटो

टिकटक अहिले नेपालमा सबैभन्दा लोकप्रिय सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्म हो । फेसबुक र युट्यूवलाई समेत यसले पछाडि पारिसकेको छ र धेरै युवायुवतीहरुको जीवनशैलीको अंंग बनेको छ ।

टिकटक लाइभमा बसेर गिफ्ट माग्ने र दिने प्रवृत्ति पनि बढ्दो छ नेपालमा । कतिपयको मुख्य कामधन्दा नै यही बनिरहेको छ । टिकटकमा गिफ्ट बटुलेर घर गाडी जोडेका छन् केहीले । मन्दिरा नामक एक टिकटकर भन्दै थिइन् कि उनले टिकटक लाइभमा बसेर मासिक ३० लाख सहजै कमाउन सक्छिन् ।

रातदिन काममा जोतिनेहरुले मासिक ३० हजार कमाउन धौधौ पर्ने देशमा कोठामा बसीबसी, मोबाइलमा गफिएको भरमा ३० लाख कमाइ हुनु चानचुने होइन । त्यसैले त यस्ता टिकटकरहरुको ईंश्र्या गर्नेहरु पनि धेरै हुन्छन् । उनीहरुलाई डिजिटल भिखारी भन्ने गरिन्छ । हुन पनि यो प्रवृत्तिले युवाहरुलाई अरूमा आश्रित बन्न सिकाएको अवश्य छ ।

साथै यो कुनै स्थिर आयस्रोत होइन । यसले निरन्तर लाइभमा बस्ने मनोवैज्ञानिक दवाव सिर्जना गर्छ । भोलि यदि टिकटकले पोलिसी परिवर्तन गरिदियो वा टिकटक नै बन्द भयो भने यस्ता युवाहरु डिप्रेसनमा जान सक्छन् । थुप्रै देशले टिकटक प्रतिवन्ध लगाएका छन् र नेपालमा पनि केही समयका लागि बन्द गरिएको थियो ।

गुगल एआइ स्टुडियोले टिकटक लाइभको सकारात्मक र नकारात्मक पक्षलाई यसरी दर्शाउँछः

१. सिर्जनाकर्ता (Creator) को दृष्टिकोणबाटः

सामग्रीको गुणस्तरमा ह्रासः पैसा कमाउने होडमा केही क्रिएटरहरूले गुणस्तरीय सामग्री बनाउन छोडेर केवल गिफ्ट माग्नतिर लाग्छन् । यसले उनीहरूको कलालाई भन्दा पैसालाई प्राथमिकता दिन वाध्य पार्छ ।

दबाब र मानसिक स्वास्थ्यः निरन्तर लाइभ बसेर दर्शकलाई मनोरञ्जन दिइरहनुपर्ने र गिफ्ट कमाउनुपर्ने दबाबले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ ।

अस्थिर आम्दानी ः गिफ्टबाट हुने आम्दानी सधैँ एकनास हुँदैन, जसले गर्दा यो एक अस्थिर र जोखिमपूर्ण आयस्रोत हो ।

२. गिफ्ट दिने (Gifter) को दृष्टिकोणबाटः

आर्थिक भार र लतः यो सबैभन्दा ठूलो जोखिम हो । गिफ्ट पठाउने बानी एउटा लत (addiction) जस्तै बन्न सक्छ । मानिसहरू, विशेषगरी युवा र बालबालिकाहरू, आफूसँग पैसा नभए पनि ऋण काढेर वा अरूसँग मागेर गिफ्ट पठाउन थाल्छन्, जसले गर्दा उनीहरू आर्थिक संकटमा पर्न सक्छन् ।

शोषण र भावनात्मक जाल (Emotional Manipulation): केही क्रिएटरहरूले दर्शकको भावनासँग खेलेर, आफूलाई गरिब वा दुःखी देखाएर गिफ्ट माग्छन् । यस्तो अवस्थामा यो सहयोग नभएर एक प्रकारको शोषण बन्न पुग्छ ।

पारदर्शिताको कमीः दर्शकले पठाएको गिफ्टको ठूलो हिस्सा (लगभग ५०% वा बढी) टिकटकले कमिसनको रूपमा राख्छ । धेरै दर्शकलाई यो कुरा थाहा हुँदैन र आफूले पठाएको सबै पैसा क्रिएटरले पाउँछ भन्ने भ्रममा हुन्छन् ।

अनुत्पादक खर्चः गिफ्ट पठाउनु भनेको कुनै वस्तु वा सेवा किन्नुजस्तो होइन । यो क्षणिक मनोरञ्जन र पहिचानका लागि गरिएको खर्च हो, जसको कुनै भौतिक प्रतिफल हुँदैन।

निष्कर्ष:

टिकटक लाइभमा बसेर वास्तविक प्रतिभा र मनोरञ्जन प्रदान गरेर पैसा कमाउनु गलत होइन । यो एउटा आधुनिक तरिकाको रोजगारी हो । त्यसैगरी, दर्शकले आफ्नो आर्थिक क्षमताभित्र रहेर, खुसीले, कसैको दबाब वा बहकाउमा नपरी मनोरञ्जन वा प्रशंसाका लागि गिफ्ट दिनु पनि अन्यथा होइन ।

तर, जब यो प्रक्रिया प्रतिभा देखाउनेभन्दा गिफ्ट माग्नेतिर केन्द्रित हुन्छ, दर्शकलाई ऋणमा डुबाउने गरी लत बन्छ र भावनाको शोषण गरेर पैसा असुल्ने माध्यम बन्छ । तब यो नैतिक र सामाजिक रूपमा गलत हुन जान्छ।

अन्त्यमा, यो एउटा औजार हो । यसको सही प्रयोगले अवसर सिर्जना गर्छ भने गलत प्रयोगले व्यक्ति र समाज दुवैलाई हानि पुर्याउन सक्छ । त्यसैले, सिर्जनाकर्ता र दर्शक दुवैले आफ्नो विवेक प्रयोग गर्नु अत्यन्तै जरुरी छ ।