इतिहास बोकेका ९० वर्षीय डा. कौशलेन्द्र श्रीवास्तव- जीवनभर जनसेवामा समर्पित एक विरल सामाजिक पात्र

नवलपरासी । नवलपरासीका डा. कौशलेन्द्र श्रीवास्तव यस्ता इतिहास पुरुष हुन्, जसले जीवनका नौ दशक समाज, शिक्षा र संस्कृतिको सेवामा बिताए । नेपालको ग्रामीण तराईमा आधारभूत शिक्षापछि भारतमा उच्च शिक्षा हासिल गरेर पनि सरकारी जागिर वा पद प्रतिष्ठामा नलागी, उनले जन्मभूमि परासीमै रहेर निरन्तर सेवा गरेका छन् । हाल ९० वर्ष पुगेका श्रीवास्तव अहिले पनि भाडाको सानो कोठामा बसेर इतिहास, धर्म र संस्कृतिको अध्ययन तथा लेखनमा तल्लीन छन् ।

कौशलेन्द्रलाई चिन्नेहरूले सम्भवत: त्यो समयमा जिल्लाबाट त्यो तहको अध्ययन पूरा गर्नेमध्येका अगुवा हुन् उनी । तर यति धेरै पढे पनि उनले आफ्नो जीवनका लागि कमाउने ध्यानमा कहिल्यै लागेनन् न त कतै सरकारी जागिर नै खोजे । भारतमा उच्चशिक्षा सकेर स्वदेश फर्केका उनी स्थानीयको स्वास्थ्य सेवा, विभिन्न शैक्षिक संस्थाहरूको संरक्षण अनि सबै सामाजिक संस्थाहरूको नेतृत्व गरेर ९ दशक बिताएका हुन् ।

श्रीवास्तवको बुवाआमा कपिलवस्तुका निवासी हुन् तर बुबालाई राणाहरूले विचारी बनाएर परासी पठाएपछि स्थायी बसोबास परासी भएको हो । तत्कालीन परासी गाउँपञ्चायत ५ नम्बरमा उनको बसाई सुरुवात भएको हो । कौशलेन्द्रले आफू परासीमै जन्मेको बताए ।

कसरी पढे त्यो समयमा कौशलेन्द्रले उच्चशिक्षा ?

त्यतिबेला परासीमा ३ कक्षासम्म मात्रै पढ्न पाइने र त्यसपछि बढ्न भारत जानुपर्ने बाध्यता रहेको उनी बताउँछन् । गोरखपुर, प्रयाग र हरिद्धारमा पढेका उनले आयुर्वेद र एलोपैथिकको मिश्रित अध्ययन गरी चिकित्सक बनेका हुन् । पछि रुचिको विषय इतिहासमा पनि स्नातकोत्तर गरेका हुन् ।

‘परासीमा ३ कक्षाभन्दा बढी पढाई हुने ठाउँ थिएन, त्यो बेला पढ्नुपर्छ भन्ने नै थिएन तर मेरो बुवाले जसरी पनि पढ्नुपर्छ भनेर अघि बढाउनुभयो, ३ कक्षापछि गोरखपुरमा पढेँ, प्रयागमा आइएससी सकेपछि हरिद्वार गुरुकुल कांगडी विश्वविद्यालयबाट बीएमबीएस १९६५ मा पूरा गरेँ, प्राचीन इतिहासमा एमए पनि गरेँ, केही समय भारतका विभिन्न कलेजहरूमा पढाएँ तर आफ्नो बुवाले स्वदेशमै सेवा गर्नुपर्ने सुझाएपछि र आफूले पनि जन्मभूमिमा काम गर्नुपर्ने योजना बनाएर स्वदेश रोजेको हुँ’ कौशलेन्द्रले भने । यादवप्रसाद पन्त, रवीन्द्र शर्मा, सरदार रुद्रराज पाण्डेजस्ता अनेक चर्चित पात्रसँग पढेर पनि कुनै सरकारी जागिर नखाएको उनको भनाइ छ ।

नवलपरासी मात्रै होइन धेरै भारतीयहरू पनि उनीसमक्ष चेक गराउन आउँथे । बुबाको आज्ञापालक भएर परासीमा बसेर धेरै वर्ष मेडिकल चलाएर जनताको सेवा गरे । उनको पहिचान नै डाक्टर साप हो । यसमै उनी सन्तोष भए । तराईमा धेरैले मेडिकल राख्ने सबैलाई डाक्टर भन्छन् तर उनी पढेर एमबीबीएस पास गरेकै डाक्टर हुन् । सरदार रुद्रराजले त कुनै काम परे मसंग आउनु भनेर आश्वासन पनि दिएका रहेछन् । तर उनले अरूका लागि त्यो चिनाजानीलाई प्रयोगमा ल्याएर तर आफ्ना लागि कुनै चिज मागेनन् । जबकि उनले चाहेको भए राम्रो जागिर वा राजनीतिक पद प्राप्ति सहजै हुन सक्ने अवस्था थियो ।

रामग्रामबारे हिन्दीमा पुस्तक लेखेर भारतमा प्रवर्द्धन

भारतको विभिन्न ठाउँमा बुद्धको जन्मस्थलबारे भइरहेको भ्रम चिर्न उनले रामग्रामसम्बन्धी पुस्तक हिन्दी भाषामै लेखे र भारतका विश्वविद्यालय, कलेज, पुरातत्त्व विभाग, र तत्कालीन प्रधानमन्त्री अटलबिहारी वाजपेयीसम्म पठाए ।

‘भारतीयहरूलाई उनीहरूकै भाषामा बुझाउन आवश्यक ठानेर मैले हिन्दीमा लेखेँ, श्रीवास्तव सम्झिन्छन्, ‘भारतमा पढेका कारण म ती भ्रमप्रति जानकार थिएँ । त्यसैले रामग्राम नगरपालिकाका तत्कालीन मेयर गोविन्द चौधरीले पुस्तक लेख्न आग्रह गर्दा मैले नै लेख्ने प्रस्ताव गरेँ ।’ लामो जीवनयात्रामा उनले भारतीय पक्षबाट बुद्धस्थलविरुद्ध गलत प्रचार चिर्न निकै धेरै पटक विषय उठान गरेर लेख रचना प्रकाशन गरे । बहुदल आइसकेपछि गोविन्द चौधरी रामग्राम नगरको नगर प्रमुख हुँदा उनले हिन्दीमा लेखेको रामग्रामसम्बन्धी पुस्तक लेखेर भारतभर नै छ्यापछ्यापती बनाएका थिए । श्रीवास्तवले किन हिन्दी भाषामा पुस्तक लेखेको भनेर खस्न नपाउँदै उनीहरूले बुझ्ने भाषामा बुझाउनका लागि लेखेको बताउँछन् ।

‘सन् १८६१ मा भारत उत्तर प्रदेशको बस्ती जिल्लामा रहेको देव कान्ति भन्ने गाउँलाई रामग्राम भनी एकजना अंग्रेजले अनुमान गरेका थिए । त्यसपछि सन् १८७५ मा एकजना अर्को विद्वान एससीएल कारलाइलले उत्तरप्रदेश देवरिया जिल्लामा रहेको रामपुर ठाउँलाई रामग्राम हुने सम्भावना व्यक्त गरे जबकि त्यस ठाउँको सेरोफेरोमा कतै प्राचीन राजधानीको अवशेष पाउन सकिएको थिएन । अन्ततः उनले आफ्नो अनुमानलाई आफै खारेज गरे । तर यसका वावजुद भारतीयहरुले रामग्रामवारे यस्ता कुप्रचार गर्न छाडेनन्’ उनले भने ‘म भारतमा पढेलेखेको हुनाले यो कुरा मलाई राम्रो गरी थाहा थियो । त्यसैले मेयर गोविन्द चौधरीले जब यसबारे किताब लेख्न भने म आफैले हिन्दीमा लेख्ने प्रस्ताव गरेँ । यसको कारण यो थियो कि भारतीयलाई पढाउने र सो भ्रमबाट मुक्त गर्ने ।’

श्रीवास्तवले सो पुस्तक छापिएपछि भारतका विश्वविद्यालय, कलेज, केन्द्र र प्रदेशका पुरातत्त्व विभाग र तत्कालीन प्रधानमन्त्री अटलहिारी वाजपेयीसमेतलाई पुराएर सवैतिर व्यापक वितरण गरेको स्मरण गर्दछन् । यसबाट भारतले त्यसप्रकारका प्रपोगण्डालाई रोकेपछि आफूलाई आत्मसन्तुष्टि दिएको उनको बुझाई छ । अब उनको इच्छा छ रामग्रामलाई विश्व सम्पदा सूचिमा सूचिकृत भएको हेर्ने र सुन्ने ।

अहिले कौशलेन्द्र जीवनको उत्तरार्धमा छन् । पोस्टेडको समस्याले अलि अस्वस्थ छन् । यही कारण सार्वजनिक कार्यक्रममा जान नसकेको बताउने उनले सबै अध्ययन सामग्री घरमै मगाएर अध्ययन तथा लेखन गर्दै आएका छन् । जिल्लाका हरेक संस्थामा रहेर सेवा गरेका श्रीवास्तवको जीवन कुनै चलचित्रको कथा भन्दा फरक छैन। धेरैलाई लाग्दो हो राणाकालका विचारीका सुपुत्र श्रीवास्तव ठूला जमिन्दार हुन्। तर हैन उनी त अहिले पनि डेरामै बसेका छन् । धेरैलाई यो विषय विश्वास नलाग्न पनि सक्छ तर उनको वासस्थानमा पुगेपछि त्यो प्रष्ट हुन्छ ।

श्रीमती र दुई भाइ छोरा तथा दुई छोरी भए पनि ५ वर्षअघि उनको श्रीमतीको मृत्यु भएको हो । अहिले जेठा छोराबुहारीसँगै बसेका छन् । जेठा छोराबुहारीले सामान्य जागिर गरेर उनको सेवा गरिरहेका छन् । कान्छा छोराबुहारी पनि जिल्लामै बसेर काम गरेका छन् । कौशलेन्द्र तीन भाइ हुन् । ठूलो दाइ दानबहादुर श्रीवास्तवलाई माओवादीले सुराकी आरोपमा कपिलवस्तुमा हत्या गरेका हुन् । कौशलेन्द्रका बुवाले सबै सम्पत्ति कान्छो भाइको नाममा बकस गरिदिएका कारण आफू भाडामा बस्नुपरेको सुनाए ।

नेपाल फर्केपछि उनी जिल्ला पञ्चायतको सदस्य बनेर जिल्लाको विकास निर्माणमा सेवा गरे, प्रौढ शिक्षाको संयोजक बनेर जिल्लाभरमै अध्ययनको अभियान चलाए । जिल्लामै पहिलो माध्यमिक विद्यालय रहेको आदर्श माविको व्यवस्थापन समितिको जिम्मेवारीमा १९ वर्ष बसेर यसलाई शैक्षिक क्षेत्रमा नमुना बनाए । यी सबै काम उनले पञ्चायतकालमै गरिसकेका थिए । सबै दलका नेताकार्यकर्ताके प्रिय पात्र बनेका उनी निर्वाचनताका पहिले सबै दलको घोषणा पत्र तयार गर्ने मुख्य पात्रका रूपमा काम गरे ।

बहुदल आएपछि कुनै दलमा आबद्ध नभएकाले पनि सबैले मन पराएको र अहिले पनि धेरैले माया गर्ने उनको भनाइ छ । अहिले पनि जिल्लाबाट केन्द्रमा पुगेका नेताहरू हृदयेश त्रिपाठी, देवेन्द्रराज कँडेल, बैजनाथ चौधरीलगायतका नेताहरू पटक पटक आएर सल्लाह लिने गरेको उनले बताए । ‘सँगै पढेलेखेका र आफूले पढाएका धेरै साथीहरू धेरैजसो ठूल्ठूला पदमा पुगे । म चाहिँ डाक्टर भए पनि जागिरतिर लागिनँ, आफ्नै गाउँघरमा बसेर सेवा गरेँ’ उनले भने । तिनै साथीहरूका सिफारिसबाट उच्च पद पाउन सक्ने अवस्था हुँदाहुँदै पनि उनले आफ्ना लागि कहिल्यै केही नमागेको बताउँछन् ।

’भारत र नेपालमा पनि सरकारी जागिरका लागि धेरै अफर आएका थिए तर बुवाले भारतमा जागिर खाएर यहाँको सेवा संभव नहुने बताएपछि आफू सहमत भएर यहाँ आएर जनताको काम गर्न थालेको हुँ, यहाँका कुनै पनि सामाजिक संघसंस्थामा आफूले काम गर्न बाँकी राखेको छैन, म कुनै दलमा जोडिएन त्यसैले सबैले माया गर्नुहुन्छ’ उनले भने ।

राजनीति भन्दा माथि, सबैको विश्वासिलो पात्रका रूपमा उनले पहिचान बनाएका छन् । जस्ता जिम्मेवारी सम्हाल्दै उनले नवलपरासीको शैक्षिक क्षेत्रमा दूरगामी प्रभाव पारे । बहुदलपश्चात कुनै दलमा आबद्ध नहुँदा सबै राजनीतिक धारहरूबाट सम्मान पाएका उनी अहिले पनि जिल्लाबाट केन्द्रमा पुगेका नेताहरूको सल्लाहकारको भूमिकामा छन् । ‘म कुनै दलमा जोडिइन । त्यसैले सबैले माया गर्नुहुन्छ । विगतमा सबै पार्टीका घोषणापत्र तयार पार्ने जिम्मेवारीसमेत मैले नै सम्हाल्ने गर्थेँ’ उनले सम्झिए ।

शिक्षा र सामाजिक क्षेत्रमा लामो समय काम गरेर जिल्लामा महत्त्वपूर्ण काम गरेका डा. कौशलेन्द्र जिल्लाको विकास निर्माणको इतिहास पुरुष भएको पूर्वमन्त्री वैजनाथ चौधरी बताउँछन् । ‘तराईको गाउँमा बस्ने त्यो समयमा डाक्टर पास गरेको व्यक्तिले आफ्नो कुनै स्वार्थबिना शैक्षिक र सामाजिक विकासमा गरेको योगदान अतुलनीय छ, म प्रदेश सरकारमा रहँदा उहाँलाई सम्मान गरेको हो, अहिले पनि धेरै सामाजिक संघसंस्थाले उहाँलाई माया गरेकै देख्छु, अब उहाँको कृतिहरूलाई प्रकाशन गरेर राख्नुपर्छ, रामग्रामको विषयमा भारतमा गरिएको गलत प्रचार चिर्नलाई ठूलो भूमिका थियो’ उनले भने ‘म पनि अहिले जिल्ला बाहिर धेरै बस्नुपरेको छ, त्यहाँ पुग्दा भेटेर सुझावसल्लाह लिन्छु, आर्शिवाद लिन्छु धेरै विषयमा ज्ञान छ उहाँसँग ।’

कौशलेन्द्र श्रीवास्तवको जीवन नेपाली समाजसेवा, शिक्षा राजनीति र राष्ट्रिय स्वाभिमानको उदाहरण हो । उनको योगदानलाई मात्र होइन, कृतिहरूलाई पनि पुस्तकका रूपमा संग्रह गरिनु आवश्यक छ । उनले लेखेको रामग्रामसम्बन्धी हिन्दी पुस्तक केवल शैक्षिक दस्ताबेज होइन, नेपाली अस्मिता र ऐतिहासिक तथ्यको अभिलेख पनि रहेको उनको जीवनीलाई अध्ययन गरेका पत्रकार महासंघ नवलपरासीका अध्यक्ष केशव पराजुली बताउँछन् ।