कमरेड पुष्पलाल : वर्गवादी आन्दोलनका अभियन्ता, संयुक्त जनआन्दोलनका प्रेरणा स्रोत

पिता भक्तलाल र माता तुलसीकुमारीको कोखबाट विसं १८८१ असार १५ गते पूर्व २ नं । रामेछापको माटोमा जन्मनुभएका नेकपाका संस्थापक महासचिब कमरेड पुष्पलाल श्रेष्ठलाई ‘नेपाली माटोमा कम्युनिष्ट पार्टीका जन्मदाता’ भनेर सम्बोधन गर्नु पनि अपर्याप्त हुन्छ । सहोदर दाजु गंगालालको राजनीतिक प्रशिक्षण र प्रेरणाबाट नेपाली जनताको मुक्ति, न्याय र परिवर्तन गर्ने पवित्र उद्देश्यले पुष्पलाल राजनीतिमा होमिनुमात्र भएन, औपचारिकरूपमा विसं २००६ वैशाख १० गते ५ सदस्यीय नेकपा स्थापना गर्नुभयो । जसको औपचारिक जानकारी २००६ भदौ ३० गते गराइयो ।

गंगालाललाई राणा शासकले गोली हानेर मार्नु ठीक एक दिन अगाडि भद्रगोल जेलमा भेट्न पुग्नुभएका भाइ पुष्पलालसँग गंगालालले आफूले प्रजातन्त्रका लागि बालेको दियोलाई प्रज्ज्वलित पार्ने विश्वास व्यक्त गर्नुभएको थियो । त्यही शब्द नै पुष्पलालका निम्ति प्रेरणाको विषय हुनपुग्यो । स्थापनाकालमा महासचिव पुष्पलालसहित सदस्यहरू मोतीदेवी श्रेष्ठ, निरञ्जनगोविन्द वैद्य, नरबहादुर कर्मचार्य, नारायणविलाश जोशी हुनुहुन्थ्यो । औपचारिक जानकारी गराउँदा मनमोहन अधिकारी, तुलसीलाल अमात्य, शैलेन्द्रकुमार उपाध्याय , डीपी अधिकारी र अयोध्या सिंहलाई सदस्यका रूपमा उल्लेख गरियो ।

७५औं जन्म जयन्ती मनाइसकेको नेकपा स्थापनाका कैयौँ आरोह-अवरोह छन् । १०० वर्ष अगाडिको नेपाली समाजमा पछौटेपन थियो । मुठ्ठीभर मानिसमात्र साक्षर थिए । विज्ञान र प्रविधिको प्रभाव परेको थिएन । सीमित व्यक्तिको हैकमवादी प्रथा विद्यमान थियो । विशिष्ट शब्दमा भन्दा नेपाली समाज जहानियाँ राणा शासनको अँध्यारो युगमा घस्रिरहेको थियो । जहानियाँ क्रुर शासनको शिकार भएको शहीद परिवारको एक सदस्यले मृत्युवरण गर्न राजी हुँदै विसं १९९८ मा नेपाली प्रजातान्त्रिक संघको गठन नै नेकपा स्थापनाको आधार हो ।

नेपाली प्रजातान्त्रिक संघमार्फत् भारतीय भूमिमा बन्दी जीवन बिताइरहेका नेपाल प्रजा परिषदका नेताहरूसँग गोप्य सम्पर्क गर्दै राणाविरोधी क्रियाकलापलाई बढावा दिने काम भयो । त्यसैगरी, देशभित्र राणा शासनको विरोध गर्ने, संघसंस्था खोल्ने, विद्यालय खोली सीपमूलक तालिम दिने काम भयो । संघमार्फत् प्रजा परिषदका नेता टंकप्रसाद आचार्यलगायतका नेताको नेलसहितका तस्वीर भारतको पटनाबाट प्रकाशित हुने ‘जनता’ पत्रिकामा प्रकाशित गरियो ।

विसं २००४ मा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसले गरेको नागरिक अधिकार प्राप्तिको आन्दोलनको नेतृत्व कमरेड पुष्पलाल, सहाना, शम्भुराम श्रेष्ठ र स्नेहलताले गर्नुभएको थियो । यसैक प्रभावस्वरुप तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री पद्म समशेरले जनताका लागि सुधारका कार्यक्रम घोषणा गरेका थिए । पुष्पलाल स्वयं नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस (डिल्लीरमण समूह) का कार्यालय सचिव हुनुहुन्थ्यो । लामो मार्कसवादी अध्ययन र २००६ मा भएको भारतीय कम्युनिष्ट पार्टीका नेता अजय चक्रवर्तीसँगको भेटले उहाँलाई समाजवादी विचारक र कम्युनिष्ट पार्टीको नेता बनायो ।

पुष्पलालको राजनीतिक यात्रामा आरोह-अवरोह नभएको पक्कै होइन । कठिन परिस्थितिमा जीवनको पर्वाह नगरी पार्टी स्थापना गर्ने तिनै महान क्रान्तिकारी नायकले ‘गद्दार पुष्पलाल’ जस्ता अपमानजनक शब्दको समेत विवेकपूर्ण तरिकाले सामना गर्नुभयो । आफ्नै आन्तरिक घेराबाट समेत संकटको सामना गर्नुपरेको थियो ।

मार्क्सवाद-लेनिनवाद सबैभन्दा सर्वोत्कृष्ट बिचारधारा हो भन्ने ठम्याईमा पुष्पलाल पुग्नुभयो । तत्कालीन समयमा उहाँ आफू पश्चिम बंगालका नेता ज्योति बसुको निकटस्थ हुनुहुन्थ्यो । यिनै आरोह-अवरोहको बीचबाट नेपाली भूमिमा कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भयो । साथै, कार्ल मार्क्सको कम्युनिष्ट घोषणापत्रको नेपाली अनुवाद गर्ने पहिलो व्यक्ति पुष्पलाल हुनुभयो । नेपाली भाषाको सबैभन्दा पहिलो साम्यवादी कृति पनि यसैलाई भनिन्छ ।

उहाँ हरेक मानिस वर्गीय हुन्छ, जातीय हुँदैन भन्ने मार्कसवादी चेतनाले ओतप्रोत हुनुहुन्थ्यो । समाज र संघर्ष पनि वर्गीय हुन्छ भन्नेमा स्पष्ट हुनुहुन्थ्यो । त्यसैले उहाँले आफ्नो नामका पछाडि थर लेख्नुहुन्थेन । त्यो थरले एउटा निश्चित जातीय वा पारिवारिक समुदायको मात्रै प्रतिनिधित्व गर्थ्यो । तर, कम्युनिष्ट योद्धाले आम जनमुदायको प्रतिनिधित्व गर्नुपर्छ । र, त्यसप्रकारबाट श्रमिक र सर्वहारावर्गीय आन्दोलनलाई अगाडि बढाउनुपर्छ भन्ने मान्यताका साथ उहाँले नाममात्रै लेख्नुहुन्थ्यो, थर गौण थियो ।

कमरेड पुष्पलाल राष्ट्रियमात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिष्ट अभ्यासबारे पनि उत्तिकै साक्षात्कार हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई विसं २०१६ मा भएको अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिष्ट सम्मेलनमा भाग लिन सोभियत संघ जाने अवसर प्राप्त भयो । सोही वर्ष चीनको पनि भ्रमण गर्नुभयो । यी भ्रमणले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनको स्वरुपलाई विश्व समुदायले बुझ्ने मौका पायो । त्यसैले पुष्पलालको चर्चा र सम्मान अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पनि पर्याप्त छ ।

नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका महानायक पुष्पलालका योगदानको चर्चा जति गरे पनि पर्याप्त हुँदैन । २०१५ सालमा भएको आमनिर्वाचनमा नेकपालाई जनतासामु स्थापित गराउने काम गर्नुभयो । १०९ सीटमध्ये ४७ सीटमा कम्युनिष्ट पार्टीको उमेदवारी थियो, जसमध्ये ४ सीट जितेको थियो । जसले कम्युनिष्ट पार्टीलाई चौथो ठूलो दल बनायो । १७ सालमा महेन्द्रको राजनीति, अथवा बहुदलीय व्यवस्थामा प्रतिवन्धपछि कमरेड पुष्पलालले लामो समय भूमिगत र निर्वासित जीवन बिताउनुभयो, तर हरेश भने कहिल्यै खानुभएन ।

उहाँले २०२४ सालमा छिन्नभिन्न भएका कम्युनिष्ट पार्टीहरूको भेला गराउनुभयो । २०२५ मा तेस्रो सम्मेलन गराई पुष्पलाल महामन्त्री हुनुभयो । चौथो सम्मेलन २०२९ मा आइपुग्दा पुष्पलाल समूहमा परिणत भयो । २०३५ साउनमा पुष्पलालको मृत्युवरणपछि बलराम उपाध्यायको नेतृत्वमा पुष्पलालको संगठनलाई विकास गरी सहाना प्रधान र भरतमोहन अधिकारीले नेकपा (मार्क्सवाद) को गठन गर्नुभयो ।

‘सादा जीवन, उच्च विचार’ का धनी, सादगी पुष्पलाल निरंकुशताविरोधी, वर्गीय सोच, प्रजातन्त्रवादी, सिद्धान्तनिष्ठ, मिलनसार व्यक्तित्व हुनुहुनुथ्यो । उहाँको अध्ययन र रुची राजनीतिका अतिरिक्त इतिहास, समाजशास्त्र र मानवशास्त्र पनि हुन् । यी विषयमा उहाँ ठूलो दखल राख्नुहुन्थ्यो । पञ्चायती निरंकुशताको अन्त्यका लागि २०२५ मा संयुक्त आन्दोलनको कार्यदिशा प्रस्तुत गर्ने पहिलो व्यक्ति पनि पुष्पलाल हुनुहुन्थ्यो । उक्त प्रस्ताव नेपाली कांग्रेसका नेता बीपी कोइरालाले मान्नुभएन ।

कोइरालाको अदूरर्शिताका कारण पञ्चायतले ३० वर्ष शासन गर्‍यो । अन्ततः २०४६ मा नेपाली कांग्रेस पुष्पलालको कार्यदिशामा आउन बाध्य भयो । कांग्रेस र कम्युनिष्ट (संयुक्त वाम मोर्चा) को संयुक्त आन्दोलनको जगमा निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य भयो । पुनः यसैको जगमा २०६२-०६३ ले राजतन्त्रको अन्त्य गर्‍यो । पुष्पलालको दूरगामी राजनीतिक, सामाजिक दृष्टिकोण विश्लेषण गर्ने क्षमता पुष्टि गर्दछ । पुष्पलालको सिद्धान्त र व्यवहारमा खाडल थिएन । सिद्धान्तलाई जस्ताको त्यस्तै व्यवहारमा चित्रण गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता थियो ।

स्वाभिमानी पुष्पलालको देशभक्ति भावना अत्यन्त बलियो थियो । ‘नबिराउनु नडराउनु’ भनेझैँ भारतमै निर्वासित र शरणार्थी जीवन बिताउनु परे पनि भारतको हेपाहा प्रवृत्तिको डटेर सामना गर्नुभयो । नेपालमा गर्ने र हुने भारतीय हस्तक्षेपको आलोचना गर्नुभयो । खासगरी दिल्ली सम्झौताको विरोध गर्नुका साथै मध्यस्थताको नाममा भारतीय नेहरु सरकारको हस्तक्षेपको कडा आलोचना गर्नुभयो ।

७५औं जन्म जयन्ती मनाइसकेको नेकपा स्थापनाका कैयौँ आरोह-अवरोह छन् । १०० वर्ष अगाडिको नेपाली समाजमा पछौटेपन थियो । मुठ्ठीभर मानिसमात्र साक्षर थिए । विज्ञान र प्रविधिको प्रभाव परेको थिएन । सीमित व्यक्तिको हैकमवादी प्रथा विद्यमान थियो । विशिष्ट शब्दमा भन्दा नेपाली समाज जहानियाँ राणा शासनको अँध्यारो युगमा घस्रिरहेको थियो । जहानियाँ क्रुर शासनको शिकार भएको शहीद परिवारको एक सदस्यले मृत्युवरण गर्न राजी हुँदै विसं १९९८ मा नेपाली प्रजातान्त्रिक संघको गठन नै नेकपा स्थापनाको आधार हो ।

सन् १८५९ मा भएका असमान सन्धि कोशी, गण्डक सम्झौतालगायतका अन्य सम्झौता राष्ट्रहितविपरीत छन् भनेर सधैँ आवाज उठाइरहनु भयो । नेपालको स्वाधीनता र सार्वभौमिकताको पक्षमा जीवन रहेसम्म दृढतापूर्वक उभिनुभयो । पुष्पलालजस्ता देशभक्त नेताको आवाज भारतीय शासकको छ्टपटीको विषय हुन्थ्यो ।

पार्टीलाई संस्थागत गर्न र नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई सुदृढ बनाउन उहाँको ठूलो परिश्रम छ । उहाँ लामो समय नेतृत्वमा रहेपनि पार्टीमा सधैँ नेता होइन, नेतृत्व प्रधान हुनुपर्छ भन्ने मान्यतामा विश्वास राख्नुहुन्थ्यो । आजको सुदृढ नेकपा (एमाले) पुष्पलाल कमरेडले कोरेको मार्गकै निरन्तरता हो । पार्टी स्थापनाकालदेखिनै गणतन्त्रको पक्षमा आजीवन लडिरहनुभयो । सैद्धान्तिक र राजनीतिक रुपमा गणतन्त्रको औचित्यका सन्दर्भमा सबैलाई दीक्षित गर्नुहुन्थ्यो ।

गणतन्त्रात्मक शासन प्रणालीप्रति पार्टीको प्रतिवद्धतालाई स्पष्टरूपमा राख्नुभएको थियो । आफैँले स्थापना गरेको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीमा ठूलो आर्थिक संकट परेका समय पनि कहिल्यै बिचलित हुनुभएन । आफ्नो एक छाक काटेर पनि छुट्टै, स्वतन्त्ररूपमा आफ्नो खुट्टामा उभिन र सुदृढ हुनसक्ने पार्टी बनाउनमा उहाँको ठूलो योगदान छ ।

कमरेड पुष्पलाल राष्ट्रियमात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिष्ट अभ्यासबारे पनि उत्तिकै साक्षात्कार हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई विसं २०१६ मा भएको अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिष्ट सम्मेलनमा भाग लिन सोभियत संघ जाने अवसर प्राप्त भयो । सोही वर्ष चीनको पनि भ्रमण गर्नुभयो । यी भ्रमणले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनको स्वरुपलाई विश्व समुदायले बुझ्ने मौका पायो । त्यसैले पुष्पलालको चर्चा र सम्मान अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पनि पर्याप्त छ ।

पुष्पलालको राजनीतिक यात्रामा आरोह-अवरोह नभएको पक्कै होइन । कठिन परिस्थितिमा जीवनको पर्वाह नगरी पार्टी स्थापना गर्ने तिनै महान क्रान्तिकारी नायकले ‘गद्दार पुष्पलाल’ जस्ता अपमानजनक शब्दको समेत विवेकपूर्ण तरिकाले सामना गर्नुभयो । आफ्नै आन्तरिक घेराबाट समेत संकटको सामना गर्नुपरेको थियो ।

नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनमा दुई शीर्षस्थ महान क्रान्तिकारी कमरेड पुष्पलाल र कमरेड मदनको नाम आउँछ । पहिलो नेताले कठिन परिस्थितिमा कम्युनिष्ट पार्टी जन्माउनुभयो भने दोस्रो नेताले कम्युनिष्ट पार्टीलाई जीवन्त बनाउन जनताको बहुदलीय जनवादजस्तो सिद्धान्त दिएर जानुभयो । साथै, यत्रतत्र छिन्नभिन्न पार्टीलाई संगालेर नेकपा (एमाले) नामको मूल भंगालोमा परिणत गर्ने श्रेय पनि मदन कमरेडलाई जान्छ ।

नेपालमा वामशक्तिको आवश्यकता छ । वामशाक्तिको एकता पहिलो शर्त हो । वामशक्ति एकजुट हुनसके नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई संसारको कुनै पनि शक्तिले हल्लाउन सक्दैन भन्ने बुझाई पुष्पलालमा पाउँछौं ।

नेपाली जनताको अधिकारका लागि लड्दालड्दै साउन ७ गते उपचारको क्रममा नयाँ दिल्लीमा पुष्पलालले मृत्युवरण गर्नुभयो । आज उहाँको भौतिक अस्तित्व छैन, तर महान विचार र उहाँले स्थापना गरेको महान कम्युनिष्ट पार्टी जीति छ । महान क्रान्तिकारी पुष्पलालप्रति हार्दिक नमन, हार्दिक लालसलाम ।

(लेखक नेकपा एमालेको बागमती प्रदेश कमिटीका अध्यक्ष हुन् ।)