पूर्वराष्ट्रपतिको राजनीतिक यात्रा र नेतृत्वमा बिचौलियाको चिन्ता

हामी प्रतिस्पर्धाबाट श्रेष्ठतामा विश्वास राख्ने एमाले हौं । जनताको बहुदलीय जनवादको आलोकमा सिर्जित नेकपा (एमाले) नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनको एउटा सुन्दर छहारी हो । तर, यहीँभित्र पछिल्लो समय निषेधकारी गतिविधि, व्यक्तिकेन्द्रित नीति र निर्णयको बोलवाला हुँदा हामी जबजले कल्पना गरेकै एमालेलाई अगाडि बढाइरहेका छौँ कि अरु कुनै व्यक्ति वा शक्तिको पृष्ठपोषण गरिरहेका छौँ भन्ने अन्यौलता सिर्जना भएको छ ।

दक्षिण एसियाको राजनीतिलाई हेर्दा आवश्यकताको सिद्धान्तले कपितय पात्रको राजनीतिक जीवन तय भएका छन् । केबल पारिवारिक विरासतमात्र राजनीतिक अग्रसरताको आधार हुँदैन । तर, राजनीतिक क्रियाशीलतासँगै कतिपय अवस्थामा पारिवारिक विरासत धान्नुपर्ने आवश्यकता समयले सिर्जना गरिरहेको हुन्छ । नेपालमा पूर्वराष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीका हकमा त्यस्तै आवश्यकता सिर्जना भएको छ । व्यक्तिगत इच्छाले हैन, समग्र राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थिति र पार्टीका आन्तरिक सन्दर्भहरुले उहाँलाई त्यसतर्फ अग्रसर गराएको छ ।

भारतमा इन्दिरा गान्धीको उदय केबल राजनीतिक विरासतबाट नभएर बाबुको विरासतसँग पनि सम्बन्धित थियो । उनी पण्डित जवाहरलाल नेहरुकी छोरी थिइन् । उनी सन् १९६६ देखि १९७७ सम्म तीनपटक र १९८० देखि १९८४ सम्म गरी जम्मा चारपटक भारतको प्रधानमन्त्री भइन् । १९८४ को अक्टुवर ३१ मा आफ्नै बडीगार्डले चलाएको गोली लागेर उनको ज्यान गयो । उनी १५ वर्षसम्म शासनमा रहेकी भारतकी लोकप्रिय राजनीतिज्ञ थिइन् ।

पाकिस्तानी राजनीतिज्ञ जुल्फिकर अली भुट्टोकी छोरी बेनजिर भुट्टो देशकै पहिलो महिला प्रधानमन्त्री भइन् । सन् १९८८ नोभेम्बर १६ देखि सन् १९९० अगस्टसम्म उनले पाकिस्तान पिपुल्स पार्टी (पीपीपी) का तर्फबाट उक्त अवसर पाएकी थिइन् ।

जुल्फिकर अली भुट्टो आफ्नो पाकिस्तानी जनताबीच आफ्नो समयमा लोकप्रिय नेता थिए । अन्तिममा उनैले नियुक्त गरेका सेनापतिले तख्ता उल्टाएर फाँसीमा चढाए । त्यसपछि विश्वभर नै फाँसीवादका विरुद्ध संघर्ष र प्रदर्शन भए । त्यसको असर नेपालमा पनि परेको थियो ।

बंगलादेशका प्रथम राष्ट्रपति शेख मुजिबुर रहमानकी छोरी शेख हसिना त्यहाँ लामो समय प्रधानमन्त्रीका रुपमा काम गरेकी महिला हुन् । शेख मुजिबुर प्राचीन बंगाली सभ्यताको आधुनिक वास्तुकार मानिन्छन् । उनको नेतृत्वमा सन् १९७० मा पूर्वी र पश्चिमी पाकिस्तान विभाजित हुँदा उनले पूर्वीपाकिस्तानको नेतृत्व गरे । त्यही देशको वर्तमान नाम बंगलादेश हो । उनको निधनपछि छोरी शेख हसिनाले उनी नेतृत्वको अवामी लिग नामक राजनीतिक दललाई अगाडि बढाइन् ।

एमालेलाई एमालेसँगै रहे, भएका नेता, कार्यकर्ता काफी छन् । तर, सबैलाई समेट्ने नेतृत्व नहुँदा सबै भएर पनि केही नपुगेजस्तो देखिन्छ । त्यही नपुगेका कुराका निम्ति वा सर्वस्वीकार्य नेतृत्वका निम्ति पूर्वराष्ट्रपति भण्डारीको आवश्यकता एमालेलाई भएको हो । छिन्नभिन्न रहेको वामआन्दोलनको मूलप्रवाह निर्माणका निम्ति भण्डारीको आवश्यकता भएको हो ।

नेपालको राजनीतिमा विद्या भण्डारीको आवश्यकतासँग उपरोक्त पृष्ठभूमिसँग करिब करिब मेला खान्छ । यद्यपि, नेपालका घरेलु वास्तविकता फरक छन् । यतिबेला देशलाई मात्र हैन, एमालेलाई पनि सशक्त र सुदृढ नेतृत्वको खाँचो छ । संगठन, कार्यकर्ता र इतिहास हेर्दा एमाले कहिल्यै दोस्रो हैसियतको दल हुनुपर्ने पार्टी होइन । देशको सबभन्दा ठूलो दल हुनका निम्ति कुनै पनि गुणले एमाले कम छैन । तर, पहिलो दल हुन नसकिरहेको यथार्थबीच केही कटु तथ्य स्मरण गर्नुपर्छ ।

एमालेलाई एमालेसँगै रहे, भएका नेता, कार्यकर्ता काफी छन् । तर, सबैलाई समेट्ने नेतृत्व नहुँदा सबै भएर पनि केही नपुगेजस्तो देखिन्छ । त्यही नपुगेका कुराका निम्ति वा सर्वस्वीकार्य नेतृत्वका निम्ति पूर्वराष्ट्रपति भण्डारीको आवश्यकता एमालेलाई भएको हो । छिन्नभिन्न रहेको वामआन्दोलनको मूलप्रवाह निर्माणका निम्ति भण्डारीको आवश्यकता भएको हो । जनताको बहुदलीय जनवादले इंगित गरेका राष्ट्रिय कार्यभारलाई पूरा गर्न उनको आवश्यकता भएको हो । यसका निम्ति पार्टीका नीति, विधि र विधानका विषयमा प्रवेश गर्नु उचित हुन्छ ।

राष्ट्रपतिको जिम्मेवारी सकिएपछि सामान्य नागरिकका रूपमा आउन तयार भएर उहाँले आफ्ना सबै सुविधा त्याग्नुको अर्थ पार्टीमा काम गरेर केही पाउँछु भन्नका लागि होइन । पार्टीका लागि योगदान दिनुपर्ने अवश्यकताले उहाँलाई सदस्यता नवीकरण गर्नुपर्ने अवस्थामा लगेको हो । त्यो पनि आफ्ना लागि हैन, कम्युनिष्ट आन्दोलनको रक्षा र विकासका लागि ।

भर्खरै सम्पन्न भएको एमालेको सचिवालय र पोलिटब्युरो बैठकले ७० वर्षको उमेरहद र २ कार्यकालको व्यवस्था नरहने गरी विधान तयार गर्न म्याण्डेड दिएको छ । यसमा जालझेल भएको विषय पनि उत्तिकै उठेको छ । हिजो आफूलाई युवा नेतृत्व दाबी गर्नेहरूले पुस्तान्तरणका कुरा गरे । अघिल्लो पुस्तालाई उमेर र कार्यकालमा बाँधेर पार्टीभित्र स्वाभाविक पुस्तान्तरणको वकालत गरियो । आज त्यही कुरा आउँदा उनीहरु ‘निहुरमुन्टी’ भएका छन् ।

पार्टी बनाउन र चलाउन पूर्वराष्ट्रपति नै चाहिने स्थिति यस्तै नेताहरुका कारण सिर्जना भएको वास्तविकतालाई भुल्नु हुँदैन । न आफू नेतृत्व हत्याउन सक्ने, न त पार्टी र आन्दोलन व्यवस्थापनका कार्यभार सम्पन्न गर्ने विषयमामा सहयोगी बन्ने । मात्र चुनावमा टिकट चाहिने, जितेपछि मन्त्री चाहिने मानसिकताको रोगी भएका ती नेता हिजो आफैँले उठाएको उमेर हद र कार्यकालका एजेण्डामा आज केही बोलिरहेका छैनन् ।

विद्या भण्डारीले पार्टी काममा आउन चाहनु पुस्तान्तरण हुनुमात्रै होइन, पार्टीको व्यापक लोकतान्त्रीकरणसँगै छिन्नभिन्न भएका वामपन्थी शक्तिबीच एकता र सहकार्य पनि हुनु हो ।

प्रश्न उठेको छ कि, ‘सामूहिक निर्णय र व्यक्तिगत जिम्मेवारी’ लाई अब पार्टी अध्यक्षको पोल्टामा सुम्पिएको हो ? यदि त्यस्तो हो भने ‘युवा’ दावी गर्दै राजनीति चलाइरहेका नेतालाई भोलिका महाधिवेशनहरुले गतिलो जवाफ दिनेछ । आफू अगाडि बढ्न हिम्मत नगर्ने र अरुलाई पनि अगाडि बढ्न नदिने यो चरित्रले आन्दोलनको विकास र रक्षा कसरी हुन्छ ?

हिजो दुर्गा प्रसाईं, कोमल ओलीदेखि कमल थापासम्मलाई आफ्नो देख्नेले सिंगो जीवन कम्युनिष्ट आन्दोलनमा खर्च गरेको विद्या भण्डारीलाई ढोका लगाएर छेक्ने प्रवृत्तिले पार्टीको लोकतान्त्रीकरणसँगै पुस्तान्तरणसम्मका कार्र्यभार अन्यौलमा परेका छन् । यसको छिनोफानो अब एमालेको युवा पंक्तिबाटै लाग्नुपर्छ ।

विधान महाधिवेशनका प्रतिनिधि नयाँ ढंगले कार्यकर्तापंक्तिबाट छान्ने हिम्मत यदि पार्टी नेतृत्वसँग छ भने त्यसरी छानिएर आएका प्रतिनिधिले न उमेरहदको खारेजी मान्नेवाला छन्, न त अनन्तकालसम्म नेतृत्वमा रहन पाइने व्यवस्था जोगाउने छन् । एउटा मान्छेलाई रोक्नका लागि विधान महाधिवेशनमा नयाँ प्रतिनिधि आउन दिइएको छैन । तर, ११ औँ महाधिवेशन त पुरानै प्रतिनिधिबाट सम्पन्न त नहोला । त्यसैले पार्टी नेतृत्वले पछि पछुताउनुभन्दा अहिल्यै जे हुन्छ, त्यो व्यहोर्न तयार हुनुपर्छ ।

विद्या भण्डारीले पार्टी काममा आउन चाहनु पुस्तान्तरण हुनुमात्रै होइन, पार्टीको व्यापक लोकतान्त्रीकरणसँगै छिन्नभिन्न भएका वामपन्थी शक्तिबीच एकता र सहकार्य पनि हुनु हो । यसर्थ, युवाका नाममा राजनीति चलाएका एमालेका नेताले नेतृत्वको बिचौलिया नबन्नु स्वयं उनीहरुका हकमा हितकर हुन्छ ।

आज हुने पुस्तान्तरण र नेतृत्व हस्तान्तरणले आजै अरु कोही लाभान्वित होला, तर भोलिका दिनमा दोस्रो हैसियतमा नेतृत्व जाने कुरा शीघ्र र सहज हुन्छ । त्यसैले चिन्ता पूर्वराष्ट्रपति विद्या भण्डारीको राजनीतिक यात्राको हैन । आफूलाई युवा पुस्ता भन्दै राजनीति चलाएर नेतृत्वको बिचौलिया बनिरहेको पुस्ताको मुख्य चिन्ता हो । त्यसैले समय छँदै विचार गर्नु श्रेयष्कर हुन्छ ।

(न्यौपाने एमाले काठमाडौंका सचिवालय सदस्य हुन् ।)