नेपालमा हिमताल विस्फोटनको जोखिम र पूर्वतयारी

पछिल्लो समय त्रिशूली नदीमा आएको बाढी र कालीगण्डकी नदीमा आएको बाढी र त्यसको पूर्ण क्षतिको सबै विवरण आइसकेको छैन । जलवायु परिवर्तनको एउटा महत्वपूर्ण र भयावह असर हिमताल विस्फोटको व्यवस्थापन र पूर्वतयारीसम्बन्धि बहस फेरि हाम्रो सामु आएको छ ।

नेपालमा हाल करिब ३,८०८ वटा हिमनदीहरू र १,४६६ वटा हिमतालहरू (glacial lakes) रहेको उजागर गरिएको छ, जसमा इसिमोडको अध्ययनअनुसार करिब २१ वटा तालहरू जोखिमयुक्त भनेर पहिचान गरिएका छन् । तीमध्ये पनि ६ वटा अझै उच्च जोखिमअन्तर्गत परेका छन् । यी तालहरू फरक फरक भू-भागमा फैलिएका छन् र जलवायु परिवर्तनका कारण तीव्र गतिमा आफ्नो क्षेत्रफललाई फैलाइरहेका छन् ।

सन् १९७७ देखि २०१७ को समयमा नेपालका ग्लेशियल तालहरूको संख्या ६०६ बाट १,५४१ मा वृद्धि भएको थियो । यी तालहरूको कुल क्षेत्रफल ६४ वर्ग किमीबाट बढेर ८५ वर्ग किमी पुगेको छ । यसलाई प्रतिशतमा २५% वृद्धि हो ।

उदाहरणको लागि इम्जा च्छो (Imja Tsho) सगरमाथा क्षेत्रमा उत्पन्न भएको एक महत्वपूर्ण ताल हो । यो १९६० को दशकमा मात्र स-साना पोखरीहरू थिए, जुन सन् २००० सम्ममा लगभग १.०५ वर्ग किमी क्षेत्रफलमा फैलियो । यो तालको बढ्ने अवस्था करिब ०.०२५ वर्ग किमी प्रतिवर्षको दरले बिस्तार भएको पाइएको छ ।
च्छो रोल्पा (Tsho Rolpa) पनि एक ठूलो एवं खतरनाक हिम ताल हो । संरचनात्मक व्यवस्थापनका बावजुद यो अझै बिस्तार भइरहेको छ । यसको क्षेत्रफल ०.२३ वर्ग किमीबाट १.५५ वर्ग किमी पुगेको छ, र अहिले पनि पानीको सतह माथि उठिरहेको छ, जसले विस्फोटको उच्च जोखिम छ ।

नेपालमा हिमताल विस्फोटन

नेपालमा १९७७-२०१० को अवधिमा कम्तिमा २६ वटा हिमताल विस्फोटका घटना रेकर्ड गरिएको छ जसमा धेरै असरहरू देखिएका छन् । वास्तविक घटनाहरू अझ धेरै हुन सक्ने अनुमान छ, किनकि धेरै साना घटना बेपत्ता वा रिपोर्ट नभएका हुन सक्छन् । प्रमुख ऐतिहासिक घटनामध्ये १९८५ मा भएको डीग च्छोको विस्फोटले ठूलो क्षति पुर्‍याएको थियो । जसबाट ३० घर, १४ पुल, एउटा जलविद्युत् आयोजना र ४२ किमी तलसम्म फैलिएका खेत बगाएको थियो । २०२४ को थामे क्षेत्रमा दुई हिमताल फुट्दा १३५ जना विस्थापित भएका थिए र ठूलो जनधन क्षति भएको थियो ।

यस्तै फरक अध्ययन र विश्लेषण अनुसार, सन् २०००-२०२० बीच हिमालको क्षेत्रफल १,०४९ वर्ग किमीबाट ९८८ बर्ग किमीमा झरेको छ । सोही अवधिमा ५५ ताल जोखिमयुक्त पत्ता लागेका छन् । जसमध्ये ११ उच्च, १८ मध्यम र २६ कम खतराजन्यअन्तर्गत थिए ।

नयाँ शोधले कर्णाली नदी बेसिनमा केवल ०.०१ बर्ग किमीभन्दा ठूलो क्षेत्रफल भएकाका २८ हिमताललाई उच्च संवेदनशील भनेर मूल्याङ्कन गररिएको छ जसले चरम हालतमा ७,५३२ देखि ३८,२२६m³/s सम्मको पानी छुट्ने सम्भावना देखाएको छ; यसले हजारौं भवन, पुल, सडक र जलविद्युत आयोजना जोखिममा राख्नसक्छ ।

यी तथ्याङ्कहरूले स्पष्ट देखाउँछन् कि नेपालको हिमताल क्षेत्रहरू लगातार पग्लिइरहेको छ र नयाँ हिमताल तालहरू बिस्तारै बनिरहेका छन् । यसको अर्थ हिमताल विस्फोटनको जोखिम खासगरी समुन्नत योजना, पूर्वतयारी र वैज्ञानिक ब्यबस्थापन बिना अझै जटिल हुने जोखिम छ।

समग्रमा, हिमताल विस्फोटसम्बन्धी जोखिम एकदमै बढ्दो छ । ताल संख्या, क्षेत्रफल र पानीको मात्रा वृद्धि, ग्लेशियरको तीव्र पग्लने दर, तथा समय समयमा हुने विपद् घटनाहरूले संकेत गर्छन् कि यो समस्या अझ गम्भीर बन्दैछ । आगामी वर्षहरूमा हिमताल विस्फोटन घटना २०५० सम्म बढ्ने सम्भावित अनुमान पनि गरिएको छ ।

हिमताल विस्फोटन (GLOF) भनेको हिमनदी पग्लिएर बनेको ताल अचानक फुट्दा आउने विनाशकारी बाढी हो । यो प्राकृतिक प्रकोप विशेषगरी हिमाली क्षेत्रहरूमा धेरै जोखिमपूर्ण मानिन्छ। नेपाल जस्तो हिमाली भूभाग भएको देशमा GLOF को सम्भावना उच्च रहँदै आएको छ । गम्भीर परिणाम ल्याउने यस्ता घटनाहरू जलवायु परिवर्तनसँग सिधै सम्बन्धित छन् । बढ्दो तापक्रमले हिमतालको संख्या र आकार दुबै बढाइरहेको छ ।

नेपालका हिमनदीहरू पग्लिएर सयौं हिमतालहरू बनिरहेका छन् । तीमध्ये केही अत्यधिक जोखिमयुक्त छन् । जहाँ हिमताल विस्फोटन हुनसक्ने सम्भावना रहेको छ । सन् १९८५ मा सोलुखुम्बु जिल्लास्थित दिग त्सो ताल फुट्दा आएको GLOF ले ठूलो जनधनको क्षति पुर्‍याएको थियो । दर्जनौं घरहरू, पुलहरू, सडकहरू र खेतीयोग्य जमिन बगाएको त्यो घटना हिमताल विस्फोटनको स्पष्ट उदाहरण हो ।

हिमताल विस्फोटन हुनाका प्रमुख कारणहरूमा भूकम्प, हिमपहिरो, भारी वर्षा, ग्लेशियरको स्खलन वा कमजोर मोरेन बाँधको टूट छन् । हिमनदीबाट बनेका तालहरू सामान्यतया माटो, ढुङ्गा र बरफले बनेका अस्थायी बाँधहरूले रोकेका हुन्छन् । यस्ता बाँधहरू बलिया नहुने भएकाले कुनैपनि क्षणमा फुट्न सक्छन् र विशाल बाढी निम्त्याउन सक्छन् ।

हिमताल विस्फोटन प्रभाव :

हिमताल विस्फोटनले विभिन्न खालका असरहरू पार्न सक्छ । यसले बस्तीहरूमा जनधनको क्षति गर्न सक्छ भने पर्यावरण, कृषि प्रणाली, पूर्वाधार र स्थानीय अर्थतन्त्रमा गम्भीर प्रभाव पार्छ । बाढीले पुल, सडक, विद्यालय, जलविद्युत आयोजना जस्ता संरचनाहरू ध्वस्त पार्न सक्छ । त्यसैगरी, खेतीयोग्य जमिन नष्ट हुँदा खाद्य सुरक्षामा पनि असर पर्न जान्छ ।

जलवायु परिवर्तनले हिमताल विस्फोटनको जोखिम झन् बढाइरहेको छ । विश्वव्यापी तापक्रम वृद्धिको कारण नेपालका हिमनदीहरू तीव्र गतिमा पग्लिरहेका छन् । यसले तालहरूको आकार ठूलो हुँदै गएको छ र पानीको मात्रा पनि बढेको छ । यस्तो अवस्थामा, जब कुनै बाह्य कारकले मोरेन बाँधमा असर गर्छ, तब ती कमजोर बाँधहरू फुटेर तलका बस्तीहरूमा बाढी पस्न सक्छ ।

नेपाल सरकारले र अन्तर्राष्ट्रिय विकास साझेदारहरूले हिमताल विस्फोटन न्यूनीकरणका विभिन्न प्रयासहरू गरेका छन् । केही तालहरूमा समयमै पानी घटाउने उपाय अपनाइएको छ । साथै, उच्च जोखिम भएका क्षेत्रमा प्रारम्भिक चेतावनी प्रणाली जडान गरिएको छ जसले बाढीको सम्भावनाबारे पहिले नै सूचना दिन सक्छ । यस्ता प्रणालीहरूले मानवीय क्षति घटाउन सहयोग पुर्‍याउँछन् ।

स्थानीय समुदायको भूमिका पनि हिमताल विस्फोटन न्यूनीकरणमा महत्वपूर्ण हुन्छ । जोखिमयुक्त क्षेत्रका बासिन्दालाई सचेत पार्ने, तालिम दिने, अभ्यास गराउने जस्ता कार्यहरू गरिनुपर्छ । जब समुदाय स्वयं तयार हुन्छ, तब आपत्कालीन अवस्थामा उनीहरूले छिटो प्रतिक्रिया दिन सक्छन् । साथै, विकास आयोजना बनाउने बेलामा हिमताल विस्फोटनको जोखिम विचार गरेर योजना बनाउनुपर्ने हुन्छ ।

व्यवस्थापन र पूर्वतयारी :

हिमताल विस्फोटन एक प्राकृतिक प्रकोप हो, तर उपयुक्त व्यवस्थापन, सतर्कता र दीर्घकालीन रणनीतिबाट यसको प्रभाव घटाउन सकिन्छ । जलवायु परिवर्तनसँग जुध्ने हाम्रो क्षमता बढाउनु, जोखिमको पहिचान र पूर्वतयारीमा जोड दिनु आजको आवश्यकता हो । वैज्ञानिक अध्ययन, नीति निर्माण, स्थानीय सहभागिता र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यको माध्यमबाट हिमताल विस्फोटन जस्ता प्रकोपहरूको प्रभाव न्यूनीकरण सम्भव छ ।

नेपालमा हिमताल विस्फोटन (GLOF) एक गम्भीर चुनौतीको रूपमा देखा परेको छ । नेपालको भौगोलिक बनावट, जहाँ उच्च हिमाली क्षेत्रहरू प्रशस्त छन्, त्यहाँ धेरै हिमतालहरू बनेका छन् । तीमध्ये थुप्रै जोखिमयुक्त छन् जसबाट हिमताल विस्फोटन हुनसक्ने सम्भावना उच्च रहन्छ । यी तालहरू जलवायु परिवर्तनका कारण तीव्र गतिमा पग्लिरहेको हिमनदीको परिणामस्वरूप झन् ठूलो र अस्थिर बन्दै गएका छन् । यस्तो अवस्थामा, नेपालको लागि हिमताल विस्फोटनको जोखिम व्यवस्थापन गर्नु एक प्रमुख चुनौती बनेको छ ।

जलवायु परिवर्तनको असर नेपालमा तीव्र रूपमा देखिएको छ र यही परिवर्तन हिमताल विस्फोटनको जोखिम बढाउने मुख्य कारण हो । तापक्रम बढ्दै गएसँगै हिमनदीहरू पग्लने दर बढेको छ र नयाँ हिमतालहरू बन्न थालेका छन् । यी नयाँ तालहरूको निगरानी अझ चुनौतीपूर्ण हुन्छ, किनकि तिनीहरू छिट्टै बनिन्छन् र जोखिम आँकलन गर्न समय नै हुँदैन । यस्तो गतिशील परिघटनासँग जुध्न नेपालले अझ विकसित वैज्ञानिक क्षमता आवश्यक पर्छ ।

नेपालमा विकास आयोजना जस्तै सडक, जलविद्युत् आयोजना वा पर्यटकीय संरचनाहरू बनाउँदा हिमताल विस्फोटनको जोखिमलाई आवश्यक ध्यान नदिने प्रवृत्ति देखिन्छ । यस्ता संरचनाहरू जोखिम क्षेत्रमै बन्न पुगेमा, हिमताल विस्फोटन को समयमा ठूलो क्षति हुन सक्छ । वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (EIA) को कार्यान्वयन कमजोर हुँदा जोखिम अझ बढ्न सक्छ । योजनाबद्ध र दिगो विकासको अभाव हिमताल विस्फोटन सम्बन्धी चुनौतीलाई झन जटिल बनाउँछ ।

नेपालका लागि हिमताल विस्फोटन व्यवस्थापन बहुपक्षीय चुनौती हो जसमा वैज्ञानिक ज्ञान, पूर्वाधार, चेतावनी प्रणाली, नीति कार्यान्वयन, र समुदायको सहभागिता सबैको भूमिका रहन्छ । यी सबै पक्षहरूबीच सहकार्यको अभाव हुँदा जोखिम अझ बढ्न सक्छ । त्यसैले, हिमताल विस्फोटन न्यूनीकरणका लागि एकीकृत, दिगो र समावेशी रणनीतिहरू अपनाउनु अत्यावश्यक छ । केबल तात्कालीक उपायहरूबाट होइन, दीर्घकालीन योजना र सामूहिक प्रयासबाट मात्र हामी GLOF सम्बन्धी चुनौतीहरूसँग प्रभावकारी रूपमा जुध्न सक्छौं ।

हिमताल विस्फोटन (GLOF) को समस्या व्यवस्थापन गर्नु नेपालको लागि एक गम्भीर आवश्यकता हो । हिमाली भेगमा रहेको देशको हैसियतले नेपाललाई हिमताल विस्फोटनको जोखिम सधैँ रहने गर्दछ । यो समस्या केबल वातावरणीय होइन, सामाजिक, आर्थिक र पूर्वाधारगत चुनौतीसमेत हो । त्यसैले यसको व्यवस्थापन बहुआयामिक र दीर्घकालीन सोचसहित गरिनु आवश्यक छ । जलवायु परिवर्तनका कारण हिमताल विस्फोटनको सम्भावना बढ्दो क्रममा रहेको हुँदा तत्काल र भविष्य केन्द्रित योजना बनाउनु जरुरी भएको छ ।

हिमताल विस्फोटन व्यवस्थापनका लागि पहिलो कदम भनेको जोखिम पहिचान र विश्लेषण हो । नेपालमा रहेका सयौँ हिमतालहरूमध्ये कुन-कुन ताल बढी जोखिमयुक्त छन् भन्ने पत्ता लगाउने काम महत्त्वपूर्ण छ । यसका लागि उपग्रह चित्र, हवाई निरीक्षण, र फिल्ड सर्वेक्षण जस्ता प्रविधिको प्रयोग गरिनुपर्छ ।

अहिले पनि धेरै हिमतालहरूको अवस्थाबारे जानकारी सीमित छ, जसले आपत्कालीन व्यवस्थापनमा ढिलाइ ल्याउन सक्छ । वैज्ञानिक मूल्यांकनबिना गरिने निर्णयले दीर्घकालीन असर पार्न सक्छ ।

अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको प्रारम्भिक चेतावनी प्रणालीको विकास र विस्तार हो । केही स्थानमा यस्तो प्रणाली स्थापना गरिएको भए तापनि, अधिकांश जोखिमयुक्त क्षेत्रमा अझै यसको अभाव छ । बाढी आउनु केही मिनेट वा घण्टा अगाडि सूचना पाउनु जनधन जोगाउन अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छ । त्यसैले, मोबाइल नेटवर्क, साइरेन प्रणाली, रेडियो वा अन्य सूचना प्रणाली प्रयोग गरेर चेतावनी प्रवाह गर्न सकिने संयन्त्र तयार पार्न आवश्यक छ । सूचना प्राप्त गर्ने जनताको क्षमता पनि विकास गरिनुपर्छ ।

तालहरूको भौतिक व्यवस्थापन पनि हिमताल विस्फोटन न्यूनीकरणको एक उपाय हो । उच्च जोखिम भएका तालहरूबाट पानीको सतह घटाउने, सुरक्षित निकास बनाउने वा हिमबाँधलाई बलियो बनाउने इन्जिनियरिङ संरचना निर्माण गर्नु जरुरी हुन्छ ।

नेपालमा केही तालहरूमा यस्तो प्रयास गरिएको छ, जस्तै इम्जा तालमा निकास नहर निर्माण । यस्ता उपायहरू विस्तार गर्न अझ धेरै प्राविधिक सहयोग र लगानी आवश्यक छ। निर्माणको गुणस्तर, दीर्घकालीन मर्मतसम्भार र स्थानिय सहकार्य पनि यस्ता संरचनाको सफलताको प्रमुख आधार हुन् ।

हिमताल विस्फोटन व्यवस्थापनमा स्थानीय समुदायको सहभागिता अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । समुदायलाई हिमताल विस्फोटनको बारेमा जानकारी दिने, तिनीहरूलाई आपत्कालीन तयारी र सुरक्षित स्थानतर्फ कसरी जानु भन्ने तालिम दिनेजस्ता कार्य अनिवार्य छन् । जोखिम क्षेत्रका बासिन्दालाई स्थानान्तरण गर्नु परे त्यसका लागि वैकल्पिक बासस्थान र जीविकोपार्जनको व्यवस्था गर्नुपर्छ । समुदाय केन्द्रित योजना बनाउँदा दीर्घकालीन सफलता सम्भव हुन्छ र जोखिममा रहेको जनसंख्या पनि तयार रहन्छ ।

नीतिगतरूपमा पनि हिमताल विस्फोटन व्यवस्थापनलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । राष्ट्रिय जलवायु परिवर्तन नीतिमा हिमताल विस्फोटन जस्ता प्रकोपका लागि स्पष्ट योजना, बजेट विनियोजन र कार्यान्वयन संयन्त्र हुनुपर्छ । जोखिम मूल्यांकनलाई विकास आयोजना स्वीकृत गर्ने प्रक्रियाको हिस्सा बनाइनुपर्छ, ताकि जलविद्युत्, पर्यटन वा सडक निर्माणजस्ता कामले हिमताल विस्फोटनको खतरा नबढाओस् । प्रभावकारी नीति कार्यान्वयनबिना, लिखित योजनामात्रले कुनै खास उपलब्धि ल्याउन सक्दैन ।

अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र प्रविधिको आदानप्रदान पनि हिमताल विस्फोटन व्यवस्थापनमा उपयोगी हुन सक्छ । नेपालले विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्था र विकास साझेदारहरूसँग सहकार्य गरेर प्रविधि, बजेट, तालिम, र वैज्ञानिक अनुसन्धान प्राप्त गर्न सक्दछ । क्षेत्रीय सहकार्य, विशेष गरी हिमालयन क्षेत्रका देशहरूबीचको अनुभव आदानप्रदान, डेटा साझेदारी र साझा रणनीति विकासले पनि ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ । यस्ता सहयोगहरू दीर्घकालीन दृष्टिकोणमा आधारित हुनु जरुरी हुन्छ ।

हिमताल विस्फोटन समस्या व्यवस्थापन केवल एकपटकको प्रयासबाट सम्भव छैन । यो निरन्तर प्रक्रिया हो जसमा जोखिम पहिचान, पूर्वतयारी, पूर्वाधार विकास, समुदायको भूमिका, नीतिगत प्रतिबद्धता र प्रविधिको उपयोग सबै एकसाथ अघि बढ्नुपर्छ ।

हरेक तहका सरोकारवालाबीच सहकार्यको संस्कृति विकास गरेरमात्र यस्तो बहुआयामिक समस्याको दीर्घकालीन समाधान खोज्न सकिन्छ । समयमै सतर्कता अपनाएर र समन्वित प्रयासद्वारा हिमताल विस्फोटनको सम्भावित विनाशबाट जनजीवन र विकास संरचना जोगाउन सकिन्छ ।