रामकुमारीलाई लखेटेर ‘दर्शक दीर्घा’ रित्याउन तम्सिएका माधव नेपाल

राजनीतिले मान्छेलाई गतिशील बनाउँछ । त्यो गतिशीलताले मानिस विचारक र संगठक बन्छ । एउटा राम्रो विचारक र संगठकबाट पार्टी र मुलुक नै लाभान्वित हुन्छ । त्यसैले हामी दलीय प्रणालीमा आधारित गणतन्त्रको अभ्यासमा छौँ । यसर्थ कि, देश र जनता बुझेका गतिशील विचारक र संगठकको नेतृत्व त्यहाँ हुन्छ ।

यति लेखेपछि पंक्तिकारलाई गीतकार कालीप्रसाद रिजालको याद आयो, रामकृष्ण ढकालको स्वरमा, ‘यो त सब भन्ने कुरा न हो ।’

रामकुमारी झाँक्रीलाई हेर्दा, सुन्दा र बुझ्दा कालीप्रसादका शब्द प्रतिबिम्बित भए । किनभने, आजको राजनीतिले मानिसलाई क्रियाशील त बनाइरहेको छ । तर, त्यो क्रियाशीलता विचार र संगठन निर्माणमा हैन, दास बनाउनेतर्फ प्रवृत्त छ वा त्यस्तो बनाइएको छ । हो, नेपालको आजको राजनीति, मुख्य दल र नेताहरू राजनीतिलाई दास उत्पादन गर्ने कारखानामा परिणत गर्दैछन् । फलानो नेता वा कार्यकर्ता मेरो दास हुनुपर्छ भन्ने अपेक्षा बोकेको नेतृत्व मुलुकका हरेक दलमा छ । त्यसैले कि दास बन्नुपर्‍यो, हैन भने राजनीतिभन्दा अर्थोकै केही गर्नुपर्‍यो ।

एकचोटि होइन, दुईचोटि होइन, पटक पटक रामकुमारी ‘पड्किरहिन्’, बोलीका छर्राले । मानवीय स्वभाव कस्तो हुन्छ भने, ‘दुःख पाऊँ’ भन्ने कसैलाई पनि लागेको हुँदैन । सुखैसुखमा बाँचौँ भन्ने चाहनु आममानवीय प्रवृत्ति हो । रामकुमारीलाई पनि त्यस्तो लाग्दो हो । तर, एकथोक बोल्छिन् र दुःखै पाउँछिन् ।

बोलेकै कारण भीम रावललाई किनारा पारियो भनिन्छ । तर, एउटा भीम रावल देखाएर सिंगो एमाले र राजनीतिको मूल्यांकन हुँदैन । बोल्नेहरू, विमति जनाउने थुप्रै मानिस एमालेमा आज पनि छन् । बिन्दा पाण्डे र उषाकिरण तिम्सिनाहरूले बोलेर स्पष्टीकरण र निलम्बनमात्र खाँदैनन्, कुरा बुझाएपछि फुकुवामा पनि पर्छन् ।

उनी अहिले पंक्तिकारकी हितैषी मित्र हुन् । कुनै बेला ‘लभ एण्ड हेट’ (प्रेम र घृणा बराबरी) को सम्बन्ध थियो । अझ त्योभन्दा अगाडि उनी पत्रकारितामा इन्टर्न गर्न आइन् र एउटै न्युज रूममा टहलिने साथी भइन् । उनी पनि पंक्तिकारजस्तै ०४६ सालको जनआन्दोलनताका यो चेतनामा प्रवाहित भएकी हुन् । थाहा छैन, भोलि कस्तो हुन्छ । तर, आजसम्म देखेको रामकुमारीलाई अलिकति लेख्न खोजेको छु ।

पत्रकारितको एउटा सूत्र हुन्छ, ‘फाइभ डब्ल्यु वन एच ।’ यो नर्सरी कक्षामा ‘ए, बी, सी, डी’ भनेजस्तै हो । अरुको जस्तै पत्रकारिताको नशा पनि कस्तो हुन्छ भने कुनै दिन एउटा पत्रकारले ‘फाइभ डब्ल्यु वन एच’ भित्र बसेर समाचार लेख्दा आफ्नैविरुद्ध लेखेछ भने पनि अनौठो हुँदैन । किनभने, पत्रकारितामा व्यक्ति हैन, ब्रम्ह बोल्छ भन्ने मान्यता राखिन्छ । ‘ब्रम्ह’ भनेको आत्मा, अर्थात् सत्य हो ।

रामकुमारी झाँक्रीले जे बुझेर राजनीति गरिन्, अर्थात् जे कुरालाई उनले ‘सूत्र’ वा ‘गुरु मन्त्र’ मानेर यो जीवनमा अभ्यस्त भइन्, त्यसले उनलाई ‘दास बनेर हिँड’ भनेन । त्यस्तो मान्छेले कुनै दिन आफैँसँग चित्त बुझेन भने खुला-खुलस्त ‘मभन्दा खराब अरु कोही छैन’ सम्म भन्छ । अरुका त कुरै छाडौँ ।

०४६ सालको जनआन्दोलनको एजेण्ड पञ्चायत र राजा ढाल्नेमात्रै थिएन । विचार अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता त्यसको अर्को महत्वपूर्ण एजेण्डा थियो । त्यसैले हामी वर्षेनी चैत ३ गते प्रज्ञा भवनअघिल्तिर श्रष्टाहरू मुखमा कालोपट्टी बाँधेर पञ्चायतको विरोधमा टुक्रुक्क बसेको दिनलाई सम्झिन्छौँ । हो, प्रजातन्त्र या लोकतन्त्र, जे भनौँ, त्यहाँ बोल्न पाइन्छ । बोल्नुपर्छ । सत्यको पक्षधर हुनुपर्छ । सत्यभन्दा माथि अरु केही हुँदैन ।

यति कुरा बुझेपछि मान्छे बोल्न डराउँदैन । दुःखमात्रै हैन, दुःखभन्दा माथि अर्को केही छ भने त्यसको पनि पर्वाह गर्दैन । पद त के हो र ? जिन्दगी नै खोसिन्छ भने पनि बोल्न छाडिन्नँ भन्ने मनस्थितिबाट प्रवृत्त मानिसभित्र रामकुमारी पर्छिन् ।

हात समातेदेखि सिनो भनेकोसम्म

माधवकुमार नेपाल अलिक पहिल्यै पार्टी फुटाउन तयार थिए । २०७७ भदौ ९ गते पनि अहिल्यै दर्ता नगरौँ, केही दिन पर्खिनुपर्छ भन्दै थिए । पार्टी फुटाउन ढिलाई हुँदा मान्छेहरू एमालेतिर फर्किने क्रम बढेको बेला अझ ढिलो गर्दा पार्टी नै नबन्ला भन्ने खतरा थियो ।

माधवका सम्धी नाताका नेता सोमप्रसाद पाण्डेहरूले ‘अहिल्यै नजानुस्’ भन्दाभन्दै नयाँ बानेश्वरस्थित होटल अर्यालमा केही नेताले एक किसिमको जबरजस्त नै गरेर उनलाई गाडीभित्र हालिदिए । त्यो गाडी निर्वाचन आयोग पुग्यो । रामकुमारी पहिल्यै पुगेकी थिइन् । कार्यालय समय सकिनै लागेको थियो । माधव नेपालको घुँडाको हड्डी खिइएको कारण उनी सजिलोसँग छिटो हिँड्न, भर्‍याङ उक्लिन् वा ओर्लिन सक्दैनन् । त्यसैले छिटोका निम्ति रामकुमारीले हात समाइन् । भित्र लगेर माधवको साथमा रहेको दल दर्ताको निवेदन दर्ता गराइन् । केही दिनपछि सनाखत भएर प्रमाणपत्र जारी भयो ।

तर, माधवले रामकुमारीका गुनहरू सम्झिरहेनन् । लगत्तै उनलाई मन्त्री त बनाए । सँगसँगै उनीविरुद्ध सुराकी पनि खटाए । रामकुमारीचाहिँ स्वभावजन्य शैलीमा बोलिरहिन् । बोल्दा को खुशी होला, को दुःखी होला भनेर हैन, जे बुझेर, जुन चेतना बोकेर उनी राजनीति गर्दै थिइन्, त्यही सम्झिएर बोलिरहिन् ।

गत वर्ष सम्पन्न नेकपा एसको महाधिवेशनको हलबाट निर्वाचित ९३ सदस्यीय केन्द्रीय कमिटीमा त उनी परिन् । तर, पदाधिकारी छान्नका लागि मनोनित गरिएका केन्द्रीय सदस्यलाई मतदाता बनाएर भएको निर्वाचनमा उनी माधवकै निर्देशनबमोजिम हराउनुपर्ने सूचीमा परिन् । हारिन् पनि ।

त्यसपछि पनि पार्टीमै रहिन् । जबकी उनैले ६ महिनापहिले पार्टीमा रहने कि नरहने भन्ने प्रश्न गरिँदा ‘महाधिवशेन हेर्छु’ भनेकी थिइन् । महाधिवेशन भयो । उनले मात्रै हेरिनन्, उनीमाथि जेजस्ता बर-व्यवहार भए, त्यो दुनियाँले हेर्‍यो ।

माधवले कोटरीका मान्छेलाई केन्द्रीय सदस्य बनाउने र तिनलाई मतदाता बनाएर पदाधिकारी छान्दा रामकुमारी हार्ने । यो कुरा आफैँमा एउटा ठट्टाजस्तो थियो । पंक्तिकारलाई लागेको थिएन कि, रामकुमारी यत्रो अपमान सहेर पार्टीमै रहलिन् । बरु, पंक्तिकारले त्यो छाडेर, एमालेमा ‘पुरानो’ भइसक्दा पनि उनी त्यहीँ रहिन् ।

पछिल्ला दिनमा रामकुमारी किन माधवका पछि चाहिनेभन्दा बढी नै लागिन् भनेर समाजवादीहरू छक्क परिरहेका थिए । छक्क पर्नेहरूलाई फेरि उनले असार १४ गते छक्क पारिन्, अर्ली महाधिवेशन र सिनो बोकेर हिँड्न नसकिने कुराबाट ।

माधवचाहिँ कतिसम्मका ईखालु भने, एउटा घटनालाई उदाहरण मान्न सकिन्छ ।

२०८० भदौमा मेची-महाकाली जागरण अभियान थियो । उनी झापादेखि कपिलवस्तुसम्म पुगेर काठमडौं फर्किइन् । फेरि टीकापुरबाट कैलाली कञ्चनपुर भ्याएर सुर्खेतको समापनबाट काठमाडौं फर्किइन् ।

कपिलवस्तुको चन्द्रौटा बजारमा कोणसभा थियो । सबै नेता सडकमै थिए । पश्चिमबाट काठमाडौं हिँडेको एउटा नाइट बस कोणसभा भइरहेको ठाउँअगाडि रोकियो । भएभरका प्यासेन्जर ओर्लिएर रामकुमारीसँग फोटो खिचाए । त्यत्रा मान्छेले रामकुमारीसँग फोटो र सेल्फी खिच्दा त्यहीँ रहेका माधव नेपाललाई कसैले वास्तै गरिदिएन । किनभने, ती मान्छे गाडीबाट रामकुमारीलाई देखेर ओर्लिएका थिए, माधवलाई हैन ।

यो घटना भएको चार दिनपछि धनगढी बजारमा अभियानअन्तर्गतकै कोणसभा थियो । रामकुमारी अघिल्लो दिन नै धनगढी ओर्लिएको प्रचार होस् भन्नका लागि पंक्तिकार अध्यक्ष रहेको प्रेस संगठनले विमानस्थलमै पत्रकार सम्मेलन गरेको थियो । रामकुमारीकै नाममा कोणसभा भरिभराऊ भयो । बोल्ने पालो आएपछि उद्घोषकले रामकुमारीको नाम उच्चरण गरिसकेका थिए, तर माधव जुरुक्क उठेर सच्याउन लगाए । अनि, जयन्ती राईलाई बोल्न भने । जयन्ती बोल्न थालिन्, तर दर्शकदीर्घा खालि भयो ।

आज पनि माधव नेपाल रामकुमारीलाई पार्टीबाट लखेटेर ‘दर्शकदीर्घा’ रित्याउन तम्सिएका छन् ।

असार १४ गते बुटवलमा ‘अब सिनो बोकेर हिँड्न सकिँदैन’ भन्नुअघिसम्म रामकुमारी पार्टी प्रणालीलाई मानेर माधवकै स्वार्थ पूरा गराउन तल्लिन थिइन् । झलनाथका मान्छे अगाडि बढेको माधवलाई मन परेन । युवा संघका अध्यक्ष कृष्णकुमार विश्वकर्मा र अनेरास्ववियूकी अध्यक्ष आरती लामा त्यताका मानिन्थे । ती दुईलाई हटाउन ‘पार्टीको केन्द्रीय सदस्यसमेत भएको कारण दोहोरो जिम्मेवारी…’ भन्ने सर्कुलर जारी भयो ।

जबकी उपाध्यक्ष जयन्ती राई अनेमसंघको अध्यक्ष, पोलिट्व्युरो सदस्य ताज मियाँ मुस्लिम इत्तेहादको अध्यक्ष हुन हुने, झलनाथको मान्छे भएकै नाममा कृष्ण र आरतीलाई हटाउनुपर्ने माधवको चाहना । विद्यार्थी इञ्चार्ज रामकुमारी हुन् । कम्तिमा रामकुमारीको हातबाट आरती नहटाइए हुन्थ्यो भन्ने सबैले चाहेका थिए । तर, माधवका खातिर रामकुमारीले आरतीलाई निकालिन् ।

पछिल्ला दिनमा रामकुमारी किन माधवका पछि चाहिनेभन्दा बढी नै लागिन् भनेर समाजवादीहरू छक्क परिरहेका थिए । छक्क पर्नेहरूलाई फेरि उनले असार १४ गते छक्क पारिन्, अर्ली महाधिवेशन र सिनो बोकेर हिँड्न नसकिने कुराबाट ।

तर, पंक्तिकार छक्क परेन । किनभने, उनी ‘पोलिटिकल इथिक्स’ ले भरिपूर्ण व्यक्ति हुन् । माधवले जिम्मेवारी छोड्नुपर्ने कुरा उनीभन्दा पहिल्यै झलनाथ खनालसहितका अरु नेताले भनेका थिए । तर, बजारमा रामकुमारीको कुरा बिक्यो, हल्लामात्रै हैन ‘भुइँचालो’ नै गयो । तर, उनले गलत बोलेकी थिइनन् ।

अबको बाटो

एमाले नेता गोकुल बास्कोटाले रामकुमारीको पक्षमा स्ट्याटस लेखेर ‘मुख टालिएको’ भने । जवाफमा एसका नेता सुदेश पराजुलीले तामझामसहित आफ्नो पार्टीमा भित्र्याउन भने । खासमा एमाले रामकुमारीहरूकै पार्टी हो, सुदेशको पनि हो । त्यहाँ कुनै पनि बेला जान सकिन्छ, यदि छुटेको, फुटेको बेला मुख देखाउन लाजलाग्ने काम गरेको छैन भने । त्यसैले यो ठूलो कुरा भएन ।

रामकुमारी सत्य बोल्ने मान्छे हुन्, ‘दास’ का रूपमा लामबद्ध नहुने । खासमा हिजो ओलीको रिसले माधवले पार्टी फुटाउँदा रामकुमारीले माधवलाई साथ दिएकी हुन् । ओलीले रामकुमारीकै केही बिगारिदिएका थिएनन् । उनले संसद विघटनपछि विकसित राजनीतिक घटनाक्रममा ओलीको विरोध गरेकी हुन् । त्यसो गर्ने थुप्रै मान्छे हिजैदेखि एमालेमै बसे, माधवको पछि लागेर पार्टी फुटाउन हिँडेनन् ।

रामकुमारीले अबको बाटो के रोज्लिन् ? यो उनको स्वतन्त्रताको कुरा हो । आजको राजनीति नै कस्तो छ भने, न कांग्रेस, न त एमाले वा माओवादी, कतै पनि सबैथोक राम्रो छैन । एमाले निर्माणमा एउटा लामो कालखण्ड बिताएको, थुप्रै साथीसंगी त्यहाँ भएको कारण त्यहाँका कतिपय नराम्रा कुराले तुरुन्तै पोलिहाल्दैन । त्यसैले त्यो बाटो पक्डिँदा उनका निम्ति हितकर होला । तर, मूल प्रश्न भनेको राजनीतिक दलले नेता र कार्यकर्ताभन्दा बढी दास जन्माउने खेती बन्द गर्नु, गराउनु हो ।

रामकुमारी झाँक्रीले जे बुझेर राजनीति गरिन्, अर्थात् जे कुरालाई उनले ‘सूत्र’ वा ‘गुरु मन्त्र’ मानेर यो जीवनमा अभ्यस्त भइन्, त्यसले उनलाई ‘दास बनेर हिँड’ भनेन । त्यस्तो मान्छेले कुनै दिन आफैँसँग चित्त बुझेन भने खुला-खुलस्त ‘मभन्दा खराब अरु कोही छैन’ सम्म भन्छ । अरुका त कुरै छाडौँ ।

रामकुमारीहरू राजनीतिक व्यवस्था बदल्ने लडाइँले जन्माएको नेता, तर आफ्नै अवस्था दुःखमा छ । अब दलहरूभित्र विद्यमान दास चेतना बदल्नुपर्ने छ । यो रामकुमारीको मात्र हैन, सबैको साझा दायित्व हो । जहाँ बोल्न, लेख्न पाइँदैन, त्यहाँ बस्नुहुँदैन । पंक्तिकारले लेखेका कारण पाएको दुःख उनले बोलेका कारण पाएकी छन् ।

एमालेबारे जे-जे भनेर भ्रम फिँजाइएको छ, भित्रबाट हेर्दा त्यस्तो देखिएन । बोलेकै कारण भीम रावललाई किनारा पारियो भनिन्छ । तर, एउटा भीम रावल देखाएर सिंगो एमाले र राजनीतिको मूल्यांकन हुँदैन । बोल्नेहरू, विमति जनाउने थुप्रै मानिस एमालेमा आज पनि छन् । बिन्दा पाण्डे र उषाकिरण तिम्सिनाहरूले बोलेर स्पष्टीकरण र निलम्बनमात्र खाँदैनन्, कुरा बुझाएपछि फुकुवामा पनि पर्छन् । माधवको पार्टीमा एमालेमा भन्दा चर्को व्यक्तिवादी छ भन्नलाई अहिले रामकुमारीबारे गरिएका टिप्पणी नै काफी छ ।

त्यसैले, रामकुमारीहरूले बोलिरहनुपर्छ । एमाले, माओवादी, कांग्रेस- जहाँ गए पनि बोल्नुपर्ने र भन्नुपर्ने कुरा बाँकी राख्नुहुँदैन । पार्टी प्रणालीभित्र कतिपय कुरा भित्रमात्रै बोलिन्छ त कतिपय बाहिर पनि । भित्र र बाहिर ख्याल गरेर बोल्नुपर्छ । तसर्थ, रामकुमारी व्यक्तिको कुरा होइन, बोल्ने स्वतन्त्रताको पक्षमा श्रद्धेय दाइ रामेशलाई सम्झिन्छु, ‘आऊ, मिलाऔं हाम्रा हातहरू…।’