क्रान्तिकारी कलमः कृष्ण सेन इच्छुकको जीवन र योगदान

रुपन्देही । नेपाली साहित्य, पत्रकारिता र राजनीति– यी तीन वटै क्षेत्रमा एक साथ क्रान्तिकारी योगदान पुर्‍याउने विरल व्यक्तित्वको नाम हो– कृष्ण सेन ’इच्छुक’ ।

उनी साहित्यकार थिए, पत्रकार थिए, र सँगसँगै एक निष्ठावान् क्रान्तिकारी पनि । उनी विचार, भावना र परिवर्तनको पक्षधर थिए र ती सबैलाई कलमको धारमार्फत व्यक्त गर्थे । उनको जीवन, योगदान र बलिदान नेपालको समकालीन इतिहासमा एउटा प्रेरक अध्यायका रूपमा आज पनि स्मरण गरिन्छ ।

जन्म, बाल्यकाल र शिक्षा

अर्घाखाँचीको जलुके सात मारामा स्थायी ठेगाना भएका कृष्ण सेनको परिवार प्युठानबाट बसाई सरेर त्यहाँ आएको हो । छिमेकी जीतबहादुर घर्तीका अनुसार बुवासँग भारतको देहरादुन गएका उनी फर्केर सात मारामै बसेका हुन् ।

ग्रामीण परिवेशमा जन्मिएका सेनको बाल्यकाल कठिनाइपूर्ण तर जिजीविषायुक्त थियो । पढाइमा तीव्र रुचि राख्ने उनी प्रारम्भदेखि नै सामाजिक अन्याय, विभेद र शोषणप्रति संवेदनशील थिए।

स्कुले जीवनदेखि नै उनले साहित्यमा रुचि देखाएका थिए र कविता, निबन्ध लेखनमा संलग्न हुन्थे । शिक्षाको सिलसिलामा उनी बुटवल, पाल्पा र काठमाडौँसम्म पुगे । उनले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट नेपाली र राजनीतिक शास्त्रमा अध्ययन गरेका थिए । अध्ययनकै क्रममा उनी राजनीतिमा पनि सक्रिय भए ।

साहित्यिक यात्रा
इच्छुकले आफ्नो साहित्यिक यात्रा कविता लेखनबाट सुरु गरे । उनका कविता विद्रोही भावनाले भरिएका हुन्थे, जसमा वर्गीय शोषण, राज्यको दमन, जनताको पीडा, र सामाजिक असमानताविरुद्धको आक्रोश प्रकट हुन्थ्यो । उनले आफ्नो नामसँगै ’इच्छुक’ उपनाम जोडेर लेख्न थाले, जसले उनको लेखनीमा भएको इच्छाशक्ति, चेतना र क्रान्तिकारी दृष्टिकोणलाई प्रतिबिम्बित गर्थ्यो ।

उनका केही चर्चित कविता सङ्ग्रहहरूमा “विरल फुट्के शब्दहरू”, “कसरी बन्छ क्रान्तिकारी”, “रगतको रेखा”, “बलिदानको फूल” आदि रहेका छन् । यी कविताहरूमा उनले जनताको पक्षमा आवाज उठाए, उनीहरूका पीडालाई शब्दमा रूपान्तरण गरे र कलमलाई जनताको हतियारका रूपमा प्रयोग गरे । उनका साहित्यमा आदर्श, सङ्घर्ष र बलिदानको भावना प्रकट हुन्छ । उनी ती लेखक थिए जसले कवितामा मात्र क्रान्तिको आह्वान गरेनन्, त्यसलाई व्यवहारमा पनि उतारे ।

पत्रकारिता– कलमको क्रान्ति

कृष्ण सेन इच्छुकको अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो हो पत्रकारिता । उनले पत्रकारितालाई साँचो अर्थमा जनताको पक्षमा उभिएको कलमको माध्यम बनाए । उनी ’जनादेश’ साप्ताहिक पत्रिकाका सम्पादक थिए । उक्त पत्रिका तत्कालीन माओवादी आन्दोलनको विचार, समाचार र गतिविधिहरू जनतासमक्ष पुर्‍याउने मुख्य स्रोतमध्ये एक थियो ।

जनादेश साप्ताहिकमा प्रकाशित उनका सम्पादकीय, टिप्पणी, रिपोर्ट र विश्लेषणहरू जनवादी दृष्टिकोणबाट लेखिएका हुन्थे । उनी पत्रकारितामार्फत पनि उत्पीडित, गरिब, मजदुर, किसानका मुद्दा उठाउँथे । उनको पत्रकारिता सत्य, निष्ठा र प्रतिबद्धताले भरिएको थियो । उनी मिडियालाई शक्तिशाली राजनीतिक अस्त्र मान्थे, जसले परिवर्तन सम्भव बनाउँछ ।

राजनीतिक संलग्नता र भूमिगत जीवन

इच्छुक नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग कम उमेरमै आबद्ध भएका थिए । विशेषतः माओवादी आन्दोलन (जनयुद्ध) सुरु भएपछि उनी भूमिगत भएर कार्यरत रहे । उनी पार्टीका प्रचार विभागका सदस्य थिए र सशस्त्र जनयुद्धको सन्देश जनतामा पुर्‍याउने काममा विशेष ध्यान दिन्थे ।

राजनीतिक गतिविधिमा सक्रिय भएर उनले लेखन, प्रकाशन र पत्रकारिताको माध्यमबाट राज्य शक्तिको असमानता र जनविरोधी गतिविधिमाथि कडा प्रश्न उठाए । त्यसैले उनी राज्यको नजरमा खतरनाक पात्र बनाइए ।

पक्राउ, यातना र हत्या

काठमाडौँको मैतीदेवीस्थित एक घरबाट कृष्ण सेनलाई नेपाली सुरक्षाकर्मीहरूले पक्राउ गरे । पक्राउपश्चात् उनलाई लामो समयसम्म गोप्य राखेर चरम यातना दिइएको थियो । त्यसै क्रममा २०५९ साल जेठ १३ गते, उनको हिरासतमा चरम यातना दिएर हत्या भएको थियो ।

राज्यले उनको गिरफ्तारी र मृत्युको विवरण औपचारिक रूपमा स्वीकार गरेन । यसले उनलाई ’बेपत्ता’ बनायो । पछि विभिन्न मानव अधिकार संस्थाहरू, पत्रकार महासङ्घ र नागरिक समाजको दबाबपछि मात्र उनको मृत्युको खबर सार्वजनिक भयो ।

उनको हत्या गैर न्यायिक, अमानवीय र प्रजातान्त्रिक मूल्य विपरीतको थियो । उनी सशस्त्र युद्धको मोर्चामा थिएनन्, उनी विचार र कलमको मोर्चामा थिए । तर राज्यले उनको कलमलाई बन्दुकभन्दा खतरनाक ठानेर उनीमाथि हिंसा गर्‍यो ।

सम्झना र सन्देश
कृष्ण सेन इच्छुकको बलिदानपछि उनले छाडेका विचार, रचना र योगदानहरू अझ सशक्त भएर जनतामा फैलिए । प्रत्येक वर्ष जेठ १३ गते उनलाई स्मरण गर्दै ‘इच्छुक स्मृति दिवस’ मनाइन्छ । उनका नाममा पत्रकारिता पुरस्कार स्थापना गरिएका छन् । उनका कविता, लेख, सम्पादकीयहरू आज पनि पढिन्छन्, उद्धृत गरिन्छन् र अध्ययन गरिन्छ ।

इच्छुकको जीवनले सन्देश दिन्छ– क्रान्ति केवल बन्दुकले होइन, विचार र कलमबाट पनि सम्भव छ । उनी भन्छन्– ‘म मर्न चाहन्नँ, तर मरे पनि मेरो आत्मा– आन्दोलनका पङ्क्तिहरूमा बाँचिरहनेछ ।’

कृष्ण सेन ‘इच्छुक’ नेपालको समकालीन इतिहासमा त्यस्तो व्यक्तित्व हुन् जसले कलमलाई क्रान्तिको हतियार बनाए । उनले शब्दमार्फत जनताको दुःख बोले, न्यायको माग गरे, र उत्पीडनको विरोध गरे ।

पत्रकार, साहित्यकार र क्रान्तिकारीका रूपमा उनले गरेका योगदान केवल इतिहासमा लेखिनु पर्ने होइन, जीवनमा व्यवहारमा उतारिनुपर्ने आदर्श हुन् । उनका विचारहरू, उनका रचना र उनको जीवन आजको पुस्ताका लागि प्रेरणा र चेतनाको स्रोत हुन् । नेपालको पत्रकारिता, साहित्य र राजनीतिक चेतनामा इच्छुकको नाम अमर रहनेछ ।

गुमनाम बन्दै सेन निवास

२०२४ सालदेखि सेन अर्घाखाँचीको जलुके सातमारास्थित यही घरमा बस्दै आएका थिए । दाङ र अर्घाखाँचीको सिमानामा पर्ने पुलचोकस्थित राप्ती नदीको पुलको पूर्वी भागमा सेनको ५ रोपनी जग्गासहितको घर रहेको थियो ।

२०४८ सालमा कृष्णको तक्मा केसीसँग बिहे भएको हो । जनताका पक्षमा लेख्दा तत्कालीन राज्यको ‘तारो’ बनेका उनको २०५९ जेठ १३ गते महेन्द्र पुलिस क्लबमा यातना दिएर हत्या गरिएसँगै यो घर अभिभावकविहीन बनेको छ । लामो समय भग्नावशेष अवस्थामा रहेको यो घर अहिले त्यो पनि भत्किएको छ ।

सेनका नाममा विभिन्न संस्थाहरू बनेका छन्, उनको घरको संरक्षणका लागि योजना पनि बने तर अहिले पूरै अस्तव्यस्त बनेको छ । उनको घरको संरक्षण गर्नु उनको पार्टी, सरकार घरपरिवारको दायित्व हो । सेनको घरको संरक्षणमा सरकार र पार्टीले ध्यान नदिएको सरकारी जागिरे रहेकी सेनकी श्रीमती तक्माको पटक पटक गुनासो गरेकी छन् ।

०५८ सालमा कृष्णका दाइको मृत्यु भएदेखि यो घरमा मान्छे बस्न छाडेका हुन् । राजमार्ग छेउमा रहेको उनको भग्नावशेष घर लामो समय रहे पनि अहिले त्यो समेत भत्किएको छ । श्रीमती तक्माले वीर अस्पतालमा काम गर्दै आएकी छन् भने एक छोरी अध्ययनकै क्रममा छन् ।