चलचित्र पत्रकारिता- घोडाले घाँससँग मीत लगायो भने के हुन्छ ?

शीर्षकका तीन प्रश्नको घेराभित्र आज पनि चलचित्र पत्रकारिता कैद छ । उक्त विधामा काम गर्ने पत्रकार संगठित चलचित्र पत्रकार संघले जेठ ७ मा २६ औं स्थापना दिवस मनायो । यसै सन्दर्भमा यी जीवित प्रश्न फेरि उठाइएको हो ।

२०५५ सालमा उक्त संघ स्थापना गर्ने र त्यसलाई प्रशासनिक वैधतासहित अगाडि बढाउने अवधारणा बनाइँदा पंक्तिकार त्यसको सक्रिय सहभागी र पदका हिसाबले संस्थापक सचिव हो । त्यसअघिबाटै प्रश्नहरु ज्यूँका त्यूँ थिए, पत्रकार किन हुने ? को हुने ? कसरी हुने ? ती प्रश्नको हल आजसम्म पनि भएको छैन ।

चलचित्र पत्रकार संघ स्थापना गर्दा त्यसको अलग्गै कार्यालय थिएन । संस्थापक महासचिव शान्तिप्रियको डिल्लीबजारस्थित कार्यालयमा जमघट भएर स्थापना भयो । केही समय त्यहीँ कार्यालय रह्यो । पछि रेडियोकर्मी रवि श्रेष्ठले नक्सालस्थित आफ्नो स्टुडियोमा सानो ठाउँ दिए, त्यहीँ कार्यालय भयो ।

यसपालि पूर्वको सुन्दर नगरी इलाममा भव्यसँग स्थापना दिवस मनाएको उक्त संघको प्रारम्भकालीन स्थापना दिवसका दुःख अलग्गै थिए । चलचित्र स्तम्भ लेखेर पत्रकारिता चलाउनेका दुःख भनिसाध्ये थिएन । पारिश्रमिक प्रायः हात पर्दैन थियो । उल्टै ‘फिल्मका विज्ञापन भए ल्याऊ, सबै पैसा लैजाऊ’ भन्ने सम्पादक र प्रकाशक भेटिन्थे । त्यो स्थितिमा पहिलो, दोस्रो र तेस्रो वर्षका स्थापना दिवसहरु कसरी मनाइयो भन्ने कुरा यहाँ लेख्दा सिंगो संस्था र पेशाकै धज्जी उड्छ । भो, नलोखौं ।

वर्षमा २२-२५ वटा फिल्म बन्थे । तीमध्ये १-२ फिल्म हिट हुन्थे । निर्माण लगात कम थियो । ३० देखि ३५ र ४० लाखसम्ममा फिल्म तयार हुन्थे । आजजस्तो प्रविधिको विकास भइसकेको थिएन । प्रायः ३५ एमएमको पर्दामा देखाइने फिल्म बन्थे । ७० एमएममा हेरिने सिनेमास्कोप छिटपुटमात्रै बन्थे । सिनेमास्कोपमा जति फिल्म बने, सबै डुबे ।

नेपाली पत्रकारले नेपाली चलचित्रको श्रीवृद्धि र उत्थानकै पक्षमा काम गर्नुपर्छ । तर, घोडाले घाँससँग मीत लगायो भने घोडा भोकै मर्छ भनेजस्तो पत्रकारले पत्रकारिता छोडेर चलचित्रकारिता गर्दा पत्रकारिता क्रमशः मर्दै जान्छ । आजको चलचित्र पत्रकारिताको अर्को चुनौतीको विषय हो यो ।

चलचित्र पत्रकारले पेशामा आश्रित हुनका लागि व्यवसायिक तथा उल्लेख्य लगानीका सञ्चार माध्यम थिएनन् । दैनिकमा गोरखापत्र, कान्तिपुर, हिमालय टाइम्समात्र थिए । नेपाल टेलिभिजन र रेडियो नेपालको एकछत्र उपस्थिति थियो । एफएम शुरू भइसकेका थिए । तर, रेडियो नेपालकै १०० मेगाहर्जभित्र समय किनेर कान्तिपुर, इमेज, क्लासिक, अध्यात्म ज्योतिसहितका एफएम चल्थे । उनीहरु २०५६-०५७ सालपछि मात्रै आफ्नै फ्रिक्वेन्सी र स्टेशनबाट चल्न थाले । त्यसअघि चलचित्र विधाका पत्रकारका दिन कष्टदायक थिए । र, त्यही कष्टका बीच चलचित्र पत्रकार संघ स्थापना भएको थियो ।

छोटकरीमा बुझौं कि, चलचित्र पत्रकार संघले आफ्नै हैसियत र क्षमताले स्थापना दिवसहरू धेरै पछिमात्रै मनायो ।

दुःखहरू जस्ता भए पनि चलचित्र पत्रकारिता फाँटका प्रश्नहरु उही र उस्तै छन् । जतिबेला संघ स्थापनाका तयारी भइरहेका थिए, प्रश्नहरू त्यही बेला जन्मिए ।

संघको स्थापनाकालमा ‘शान्तिप्रिय अड्डा’ मा मोहन निरौला, दिनेश डीसी, दिपकराज गिरी, जितु नेपाल, दमन रुपाखेती, दीपाश्री निरौला, श्रीषा कार्की, उत्तम केसीहरुको बाक्लो आवतजावत चल्थ्यो । तीमध्ये डीसी चलचित्र आधारित टेलिभिजन कार्यक्रम चलाउँथे । दिपकराज गिरी पहिला रेडियो नेपाल र पछि कान्तिपुर एफएममा त्यस्तै कार्यक्रम चलाउँथे ।

चलचित्रमा आधारित पत्रकारिता गर्ने वा विभिन्न सञ्चारमाध्यममा आवद्ध रही चलचित्र प्रवद्र्धनको भूमिका खेल्ने व्यक्तिलाई चलचित्र पत्रकार संघको सदस्य बनाउने भन्ने नीति थियो । तर, त्यो नीतिले पत्रकारभन्दा बढी चलचित्रकर्मी सदस्य हुने भए । किनभने, दिनेश डीसी, दिपकराज गिरीहरु जस्ता चलचित्रआश्रित व्यक्तिहरु रेडियो र टेलिभिजनमा चलचित्र प्रवद्र्धनात्मक कार्यक्रमको निर्माण र प्रस्तुतिमा सक्रिय थिए । यी प्रतिनिधि नाम हुन्, यस्ता थुप्रै थिए ।

त्यसैले चलचित्र पत्रकार संघलाई पत्रकारमात्रैको संस्था बनाउने कुरा निकै पेचिलो थियो । त्यसबेला काठमाडौंबाट तीन राष्ट्रिय दैनिक, करिव एक दर्जन सन्ध्याकालीन दैनिक, एक-एक वटा रेडियो र टेलिभिजन स्टेशन थिए । हामीले अनेकपटक गन्दा पनि क्रियाशील चलचित्र पत्रकारको संख्या ७०-७५ भन्दा बढी निस्किएन । यद्यपि, संघलाई पत्रकारमात्रैको बनाउने कुरा प्रकारान्तरमा सम्भव भयो ।

किनभने, एफएम स्टेशन खुल्न थाले । त्यसका थुप्रै कार्यक्रम प्रस्तोता पत्रकारिताअन्तर्गतको शैलीमा पेश हुन थाले । चलचित्र, संगीत र त्यसमा पनि दोहोरीका कार्यक्रम प्रस्तोतालाई पत्रकार मान्ने भनेपछि त्यहाँबाट उत्पादित थुप्रै व्यक्ति आज पनि चलचित्र पत्रकारितामा संलग्न छन् ।

पछि दैनिक र व्यवसायिक अखबार प्रकाशनको क्रम बढ्यो । त्यससँगै पत्रकारले तलब र सुविधा पाउने क्रम बढ्यो । टेलिभिजन स्टेशन थपिए । यो क्रम केवल काठमाडौंमा मात्र सिमित रहेन, जिल्ला–जिल्लामा पुग्यो । हामीले कास्कीबाट शुरु गरेको शाखा स्थापना गर्ने क्रम अहिले देशव्यापी भएको छ ।

यद्यपि, चलत्रिच पत्रकारितामाथिका केही प्रश्न जीवित रहे ।

किन हुने चलचित्र पत्रकार ?

पत्रकारिता विषयभित्र चलचित्र अलग्गै विषय होइन । वा, अरु कुनै विधागत पत्रकारिता पनि अलग्गै विषय हैनन् । पत्रकारिताको ‘कखरा’ भनेकै ‘फाइभ डब्ल्यु वन एच’ हो, चाहे जुनसुकै विषय, विधा वा क्षेत्रमा आधारित भएर गरिएको पत्रकारिता किन नहोस् ।

विषयगत विज्ञता र विशिष्टताका आधारमा जो पत्रकार जे कुराको जानकार वा विज्ञ छ, उसले त्यो क्षेत्र रोज्ने क्रममा विधागत पत्रकारिता संस्थागत हुँदै गएको हो । चलचित्र पनि त्यसरी नै पत्रकारिताको अलग्गै विधा बनेको हो ।

एउटा पत्रकारले चलचित्र पक्षको वा त्यो क्षेत्रमा आधारित भएर काम गर्दैमा त्यसबाहेकका काम किन गर्दैन ? कोही मान्छे किन चलचित्र पत्रकारमात्रै भइरहन चाहन्छ ? चलचित्रप्रतिको समर्पण, त्यो क्षेत्रको उत्थानप्रति प्रतिवद्ध भएर हो वा अर्को विधाप्रति आकर्षण नभएर ?

यस्ता प्रश्नको निरुपण चलचित्र पत्रकार संघले गर्नुपर्ने छ । संघका कूल सदस्यभित्र पत्रकारिताका जुनकुनै विधामा काम गर्नसक्नेको संख्या कति छ ? सदस्यमध्ये चलचित्रपक्षीय कति छन्, पत्रकारितापक्षीय कति छन् ? यो खुट्याउनुपर्छ । त्यसै पनि चलचित्र पत्रकार संघ पत्रकारिताको आँखाबाट हेर्दा चलचित्रपक्षीय र चलचित्रकर्मको आँखाबाट हेर्दा पत्रकारपक्षीय हो नै । यसको चरीत्र, उद्देश्य र कार्य प्रकृति नै त्यस्तो हो । यद्यपि, चलचित्र पत्रकारिता चलचित्र कर्म हैन, पत्रकारिताअन्तर्गतको कर्म हो भन्ने कुरालाई स्थापित र प्रमाणित गर्ने चुनौति आज पनि चलचित्र पत्रकार संघसँग छ ।

को हुने चलचित्र पत्रकार ?

मोहन निरौला पत्रकार थिए । पछि कलाकार, लेखक र निर्देशक भए ।

नारायण पुरी, प्रकाश सायमी, केपी पाठक र यस्ता थुप्रै व्यक्ति पहिला पत्रकारमात्रै थिए । त्यही आवरण र पृष्ठभूमिका आधारमा उनीहरु क्रमशः चलचित्रकर्ममा रुपान्तरित भए । पत्रकारिता उनीहरुका लागि चलचित्रकर्मी बन्ने माध्यममात्र थियो, पत्रकारिताका लागि पत्रकार भएका होइन रहेछन् ।

किशोर नेपाल कुनै बेला तिख्खर चलचित्र समीक्षक थिए । गीतकार नै भए पनि रमण घिमिरेको पहिचान पत्रकारकै रुपमा छ । नारायण वाग्ले, सुधीर शर्माहरुले ‘पर्दा’ नामक म्यागेजिनमा चलचित्र पत्रकारिता नै गर्थे । उनीहरू पत्रकारितापक्षीय भए । कामको विधा फेरे पनि आजसम्म पत्रकार नै रहे ।

यसपालि पूर्वको सुन्दर नगरी इलाममा भव्यसँग स्थापना दिवस मनाएको उक्त संघको प्रारम्भकालीन स्थापना दिवसका दुःख अलग्गै थिए । चलचित्र स्तम्भ लेखेर पत्रकारिता चलाउनेका दुःख भनिसाध्ये थिएन । पारिश्रमिक प्रायः हात पर्दैन थियो । उल्टै ‘फिल्मका विज्ञापन भए ल्याऊ, सबै पैसा लैजाऊ’ भन्ने सम्पादक र प्रकाशक भेटिन्थे ।

त्यसैले चलचित्र पत्रकारिताको अर्को चुनौति भनेको त्यो क्षेत्रमा काम गरेका पत्रकारले केबल पत्रकारकै रूपमा काम गर्ने कि त्यो आडमा चलचित्रकर्मीका रूपमा रुपान्तरण हुने ? भन्ने हो । जस्तो कि, पछिल्लो समय लक्ष्मण सुवेदीले पत्रकारिता छाडे, चलचित्रकर्मी भए ।

‘घोडाले घाँससँग मित लगायो भने के हुन्छ ?’ चलचित्र क्षेत्रमा पत्रकारिता गर्न गएको मान्छेले त्यहाँ सूचना र समाचार पर्गेल्न छोडेर त्यो परिवेशभित्र आफूलाई समेट्न खोज्दा पत्रकारिता मर्छ । फिल्मकारिता फस्टाउँछ । फिल्मकारिता नफस्टाउनुपर्ने कारण छैन । नेपाली पत्रकारले नेपाली चलचित्रको श्रीवृद्धि र उत्थानकै पक्षमा काम गर्नुपर्छ । तर, घोडाले घाँससँग मीत लगायो भने घोडा भोकै मर्छ भनेजस्तो पत्रकारले पत्रकारिता छोडेर चलचित्रकारिता गर्दा पत्रकारिता क्रमशः मर्दै जान्छ । आजको चलचित्र पत्रकारिताको अर्को चुनौतीको विषय हो यो ।

कसरी हुने चलचित्र पत्रकार ?

विधागत पत्रकारिता भनेको विषय विज्ञतामा आधारित हुनु हो । चलचित्रका विभिन्न पक्षको ज्ञान नभएको व्यक्ति सही अर्थमा चलचित्र पत्रकार हुन सक्दैन । चलचित्रकर्मी चिनेका भरमा र तिनका गतिविधि सम्प्रेषण गरेका आधारमा मात्रै चलचित्र पत्रकार चलन नेपालमा विद्यमान छ । एउटा चलचित्र पत्रकार वा समीक्षकले चलचित्रको समीक्षा लेख्दा कलाकारका चालढाल, डाइरेक्टर र लेखकका चर्चा, परिचर्चामात्रै लेख्ने कि त्यसका प्राविधिक विषयमा पनि टिप्पणी गर्ने ?

२०५५ सालमा उक्त संघ स्थापना गर्ने र त्यसलाई प्रशासनिक वैधतासहित अगाडि बढाउने अवधारणा बनाइँदा पंक्तिकार त्यसको सक्रिय सहभागी र पदका हिसाबले संस्थापक सचिव हो । त्यसअघिबाटै प्रश्नहरु ज्यूँका त्यूँ थिए, पत्रकार किन हुने ? को हुने ? कसरी हुने ? ती प्रश्नको हल आजसम्म पनि भएको छैन ।

क्यामेरा, लाइट र साउण्डका प्राविधिक ज्ञान भएका चलचित्र पत्रकार थोरै छन् । चलचित्रका सूत्र वा व्याकरण के हो ? कुन चलचित्र त्यसको सूत्र वा व्याकरणभित्र निर्मित छन् ? अभिनयकला, त्यसका भाव र भंगिमाको विश्लेषण कत्तिको हुन्छ ? संगीतको समीक्षा हुन्छ । तर, शब्दमा केन्द्रित भए । सुरताल खुट्याउने क्षमताका पत्रकार कति छन् ? राग, लय र ताल जान्ने वा बुझ्ने पत्रकार कति छन् ? ती कुरा नजानी वा त्यसमा भएका राम्रा वा नराम्रा कुरा खुट्याउन सक्ने नभई कोही कसरी चलचित्र पत्रकार भइरहेका छन् ?

चलचित्र पत्रकार संघ र सम्वद्ध व्यक्तिहरु यस्ता विषयमा गम्भीर हुनुपर्छ ।

साँचो कुरा भन्नुपर्दा, पंक्तिकार यी र यस्ता विषयमा अल्मलिएर वा विषय विज्ञता आर्जन गर्न इच्छुक नभएका कारण त्यो क्षेत्रबाट अर्कै विधाको पत्रकारितामा संलग्न भएको यस पंक्तिका पाठक स्पष्ट हुनुपर्छ ।

हामीले चलचित्र पत्रकार संघ स्थापना गर्दा ‘मर्यादित पत्रकारिता’ भनेका थियौं । आजको चलचित्र पत्रकारिता मर्यादित छ । तर, पत्रकारिता कति पत्रकारिताको पक्षमा र कति चलचित्रकारिताको पक्षमा छ भन्ने कुरामा गम्भीर हुनुपर्छ । यो भनेको पत्रकारिता चलचित्रप्रति पूर्वाग्रही हुनुपर्छ भनिएको होइन । तर, पत्रकार चलचित्रप्रति भन्दा पत्रकारिताप्रति बढी इमान्दार हुनुपर्छ भन्ने बहस हो ।