जब ‘दृष्टि’मा प्रदीप नेपालको ७०० तलब र रघुजी पन्तको लेख छाप्न रोकियो…

प्रदीप नेपाल घोषित रूपमा पत्रकार हुनुहुन्थेन, तर पत्रकारिता चेतले उहाँ पूर्णतः युक्त हुनुहुन्थ्यो । हामीलाई लामो समय पत्रकारितामा अभिभावकत्व दिनुहुने उहाँ मेरा निम्ति त दृष्टि साप्ताहिकमा जोड्ने एक असल पथप्रदर्शक नै हुनुहुन्थ्यो ।

हाम्रो घर काठमाडौंको भीमसेनस्थान चोकमै छ । पूरै परिवार राजनीतिक गतिविधिमा सामेल थियौं । म आफैं २०४३ सालमा जनपक्षीय वडाध्यक्षको उम्मेदवार पनि भएँ । त्यसताका हाम्रो घर नेकपा मालेका नेताहरूको सेल्टर थियो । उहाँहरूको बसोबास आआफ्नै ठाउँमा हुन्थ्यो, तर हरेक दिन बिहानदेखि बेलुकीसम्म आउने, बस्ने, सल्लाह, बैठक सबै थोक हाम्रै घरमा हुन्थ्यो । यही क्रममा प्रदीप नेपालसँग चिनापर्ची भयो ।

काठमाडौंमा पार्टीका अनगिन्ती स्थानीय साथीहरू हुनुहुन्थ्यो । सबैका घर थिए, तर हाम्रै घर चाहिँ सामरिक हिसाबले पनि सेल्टर बनाउन उपयुक्त भएकोले होला, पार्टीले रोज्यो । हाम्रो घरबाट अहिले पनि टेकु, कालिमाटीदेखि बाफलसम्मको दृश्यावलोकन हुन्छ । अझ त्यसबेला पातलो बस्ती भएका कारण बसन्तपुर, न्युरोड पनि देख्न सकिन्थ्यो । यदि प्रहरी आइहालेमा भाग्न ठाउँ पनि सजिलो थियो । परैबाट आएको देखिन्थ्यो । फेरि त्यसबेलाको भीमसेनस्थान भनेको काठमाडौं शहरभित्रैको, मानिसहरूको कम चलहपहल हुने ठाउँ थियो । कतैबाट आएका साथीलाई पार्टी सम्पर्कमा पुग्न पनि नजिक थियो । किनभने त्यसबेला नाइट बस र लामो दुरीको बस लाग्ने नै सुन्धाराबाट थियो ।

त्यसबेला उहाँ पार्टीको उपत्यका हेर्ने जिम्मेवारी लिएर बुटवलतिरबाट आउनुभएको थियो । हामी सेल्टरदातामात्रै नभएर पार्टी जिम्मेवारीमा पनि भएको कारण नयाँनयाँ कमरेडका नाम, थरसँग मतलब राख्दैन थियौं । त्यसमाथि प्रदीप कमरेड पार्टीका अर्का नेता राजेन्द्र श्रेष्ठ (हाल जसपा नेता)मार्फत जोडिनुभएको थियो । उहाँकै घर क्षेत्रपाटीमा थियो, तर सुरक्षित मानेर होला, सेल्टर हाम्रो घरलाई बनाइयो ।

प्रदीप कमरेड संगठकमात्रै नभएर अध्ययन, लेखनमा गहिरो रुचि राख्नुहुने व्यक्तिका रूपमा मैले त्यही क्रममा चिनेँ । म त्यसबेला नेपालभाषाको पत्रिका ‘राजमति’ चलाउँथें । ‘यो अखबार हो’ भन्नेबित्तिकै उहाँले निकै चासोका साथ मसँग सोध्ने, बुझ्ने गर्नुभयो ।

म पत्रकार हुँ, लेख्छु भन्ने थाहा पाएपछि उहाँले मसँग अन्य पार्टी कार्यकर्ताभन्दा फरक व्यवहार र कुराकानी गर्न थाल्नुभयो । उहाँ त्यसबेला नै पार्टीको तर्फबाट सुनकोशी छापाखानाका कामहरूको पनि संयोजन गर्ने गरी तोकिनुभएको थियो । त्यहाँबाट दृष्टि, प्रकाश, छलफल जस्ता माले पक्षीय अखबारहरू छापिन्थे । त्यसको मालिक पहिला सुशील प्याकुरेल र पछि उत्तम महत हुनुहुन्थ्यो । छापाखानामा उहाँहरूले लगानी गरे पनि त्यसको आम्दानीले पार्टी नेताहरूको खर्च चलाउने गरिन्थ्यो । म जस्तो आफैं पत्रिका चलाउनेले छापाखानालाई बुझाउनुपर्ने पैसा

सुनकोशी छोडे पनि हाम्रा पत्रिकाका कामहरू हेर्न पार्टीले प्रदीप कमरेडलाई नै तोकेको थियो । त्यसमाथि २०४७ सालमा नेकपा माले खुला भएपछि त्यही पछाडि रहेको कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक नरेन्द्रविलास जोशीको घरमा पार्टी कार्यालय राखियो । बुझाइराखेकै हुन्थ्यौं ।

२०४६ सालको संयुक्त जनआन्दोलनपछि दृष्टिलाई बजारमा सहज रूपमा पठाउने काम शुरु भयो । पञ्चायतकालमा त्यस्ता पत्रिका देख्नासाथ प्रशासनले जफत गर्थ्यो । छाप्नेहरूलाई धरपकड नै गरिन्थ्यो । बहुदलीय व्यवस्था बहाली भएपछि हिजो कष्टका साथ निकालिने हाम्रा अखबार प्रकाशनमा सहजतामात्रै आएन, बजार पनि विस्तार भयो । बजार बढेसँगै कामको चाप बढ्यो । यसैक्रममा प्रदीप कमरेडले मलाई दृष्टिको व्यवस्थापन हेर्न अनुरोध गर्नुभयो । त्यो अनुरोधको भाषा भए पनि हामी त्यस्तो कुरालाई एक किसिमले पार्टी निर्देशन नै मान्थ्यौं र पालना गर्थ्यौं ।

मअघि विष्णु प्रभात व्यवस्थापक हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई अर्को जिम्मेवारीमा पठाइएपछि मलाई व्यवस्थापक हुन भनिएको थियो । मैले प्रदीप कमरेडको निर्देशनबमोजिम व्यवस्थापक हुन दृष्टि गएँ । सम्पादक नारायण ढकाल हुनुहुन्थ्यो ।

त्यहाँ गोपाल गुरागाईं, किशोर श्रेष्ठ, हरिशरण फुयाँल, श्यामल, भीमसेन राजवाहकहरू हुनुहुन्थ्यो । शम्भु श्रेष्ठ त यसै पनि दृष्टिको प्रकाशक नै भइहाल्नुभयो । त्यो उहाँकै नाममा दर्ता थियो र आजसम्म छ पनि । भीमसेन राजवाहक लेटरप्रेसको अक्षर जोड्ने कम्पोजिटरका रूपमा काम गर्थे । पछि उनी प्रदीप कमरेडकै प्रेरणाले पत्रकार बने ।

प्रदीप कमरेड कुरा मिल्दासम्म काम गर्न ज्यादै सजिलो मान्छे । कुरा मिलेन भने टेँडिन पनि उहाँ खप्पिस !

मेरा साथी रविन सायमी टंकेश्वरको घर नजिकै किराना पसल चलाउने । म घरबाट सुनकोशी छापाखाना जाँदा बाटो पर्थ्यो । जहिल्यै रविनलाई भेट्यो, कागजमा चित्र कोरेर बसेको भेटिने । उसले ललितकला क्याम्पसमा चित्रकारिता पढेको थाहा थियो, तर त्यो पढाइले पाउने काम सीमित थियो । यस्तो देखेपछि यति राम्रो प्रतिभालाई सदुपयोग गरौं भनी मैले प्रदीप कमरेडसँग अनुरोध गरेँ ।

‘को हो रविन भनेको ?’, उहाँले सोध्नुभयो । मैले भने, ‘किरण सायमीको भाइ ।’ किरणको नाम सुनेपछि उहाँले अरु केही सोध्नुभएन । भन्नुभयो, ‘कार्टुन बनाउन लगाउनु नि त !’ रविनको दाइ किरण पञ्चायतकालदेखि नै पार्टीमा काम गरेको । जागिर शाही नेपाल वायुसेवा निगम (शानेवानि)मा, कामचाहिँ पार्टीको मात्रै गर्ने । उनी पार्टीका आमसभा, चुनाव जस्ता बेलामा ट्याम्पोमा माइकिङ गर्नमा कहलिएका व्यक्ति थिए । ‘माइकिङ किरण’ भनेर पार्टीमा सबैले चिन्थे । उनको नाम लिनासाथ प्रदीप कमरेडले रविनको बारेमा धेरै केही सोधखोज नगरी सीधै कार्टुन बनाउन भन्नुभयो ।

यसरी आजका प्रख्यात कार्टुनिस्ट रविन पनि प्रदीप कमरेडकै कारण यहाँसम्म आइपुगेका हुन् ।

छलफलपछि दृष्टिमा ध्यान

सुनकोशी छापाखानामा हुँदासम्म प्रदीप कमरेडले दृष्टिलाई भन्दा छलफल साप्ताहिकलाई बढी महत्व दिनुहुन्थ्यो । बहुदल आएपछि कम्प्युटरमा पत्रिकाको लेआउट बनाउन थालियो । सुनकोशी छापाखाना छाडेपछि हाम्रा अफिस पनि अलगअलग भए । छलफल पुतलीसडक हुँदै अनामनगरतिर गयो । हामी बागबजारस्थित केशव स्थापितको घरमा गयौं । त्यही केशवका दाइ पुरुषोत्तमले कान्तिपुर अफसेट प्रेस चलाएका थिए । दृष्टि त्यहीबाट छापिन थाल्यो ।

प्रदीप कमरेडले आफ्ना लेख त लेख्नु नै हुन्थ्यो । कहिलेकाहीँ सम्पादकीय, समाचार र अरुका लेख र समाचार पनि सम्पादन गरी दिनुहुन्थ्यो । त्यसैले उहाँलाई हामीले महिनाको ७०० रूपैयाँ दिन थाल्यौं ।

सुनकोशी छोडे पनि हाम्रा पत्रिकाका कामहरू हेर्न पार्टीले प्रदीप कमरेडलाई नै तोकेको थियो । त्यसमाथि २०४७ सालमा नेकपा माले खुला भएपछि त्यही पछाडि रहेको कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक नरेन्द्रविलास जोशीको घरमा पार्टी कार्यालय राखियो । त्यसैले कार्यालय नजिक भएकोले पनि प्रदीप कमरेडले त्यसपछि छलफललाई भन्दा बढी समय हामीलाई दिन थाल्नुभयो ।

पारिश्रमिकमाथि पार्टीको नजर

प्रदीप कमरेडले आफ्ना लेख त लेख्नु नै हुन्थ्यो । कहिलेकाहीँ सम्पादकीय, समाचार र अरुका लेख र समाचार पनि सम्पादन गरी दिनुहुन्थ्यो । त्यसैले उहाँलाई हामीले महिनाको ७०० रूपैयाँ दिन थाल्यौं । दृष्टिका पाठकमाझ मोदनाथ प्रश्रितको ‘जीवनको गारेटो’, प्रदीप नेपालको ‘मुक्त आकाशको खोजीमा’ र अग्निशिखाको ‘विश्वको सेरोफेरो’ जस्ता स्तम्भ लोकप्रिय थिए । पत्रिका बिक्री भएर पैसा आउँथ्यो नै । त्यही पैसाले अफिस, टेलिफोन, खाना, नास्तासँगै काम गर्ने स्टाफलाई तलब पनि दिन थालियो । जसका स्तम्भले पत्रिका चलेको छ, ती लेखकलाई पनि केही न केही पैसा दिनुपर्छ भनेर अरुलाई भन्दा पनि प्रदीप कमरेडको सहयोग अलिक बढी भएका कारण दिऔं भन्ने सल्लाह भएर ७०० रूपैयाँ दिन थाल्यौँ ।

त्यसबेला पार्टीको प्रचार विभाग प्रमुख केपी शर्मा ओली हुनुहुन्थ्यो । प्रदीप कमरेडलाई ७०० रूपैयाँ दिएको कुरा कसैले उहाँलाई रिपोर्ट गरेको रहेछ । एक दिन केपी कमरेड दृष्टिको अफिसमै आउनुभयो । भित्र नछिरी ‘राजेन्द्र, तिमी यता आऊ’ भन्दै बाहिरैबाट मलाई बोलाउनुभयो । म गएँ । उभिएरै सोध्नुभयो, ‘प्रदीप कमरेडलाई तपाईंहरूले पैसा दिने गरेको हो ?’ मैले ‘हो’ भनेँ । ‘कति पैसा हो ?’, उहाँले सोध्नुभयो । मैले भनेँ, ‘७०० हो कमरेड ।’ त्यसपछि केपीले ‘अबदेखि नदिनू’ भन्नुभयो । मैले चाहिँ पैसा दिनैपर्छ भन्नलाई कारण सुनाएँ– ‘उहाँले जे जस्तो सहयोग गर्नुभएको छ, त्यति नै काम गर्ने मान्छे बाहिरबाट राख्दा हजारौं तलब माग्छन् । त्यसैले उहाँले लेखे जतिको थोरै पारिश्रमिक दिएको हो कमरेड, यसमा केही नगर्रौं होला ।’

केपीले मान्नुभएन । ‘इञ्चार्जले भनेको हो, तपाईंले कार्यान्वयन गर्ने हो । लेख्ने मान्छे भएन भने भन्नु नि, मै लेखिदिउँला’, यति भनेर उहाँ फर्किनुभयो ।

प्रचार विभागको प्रमुख र दृष्टिको इञ्चार्ज पनि उहाँ नै हुनुहुन्थ्यो । उहाँले भनेपछि मैले प्रदीपलाई पैसा दिन मिलेन । यो कुरा प्रदीप कमरेडलाई त भन्नुपर्ने भयो । प्रदीप आएको बेला मैले केपी कमरेडले भनेको कुरा सुनाएँ । सबै कुरा सुनेपछि प्रदीपले भन्नुभयो, ‘ठीकै छ, म पैसा नलिउँला । मैले अहिलेसम्म दृष्टिलाई जे-जति सहयोग गरेको छु, अबदेखि नगरौंला ।’

यो फेरि अर्को अप्ठेरो कुरा भयो । पार्टीले नै नदिनू भनेपछि मैले दिन मिलेन । मलाई कस्तो अप्ठेरो पर्‍यो भने, प्रदीपको मुख हेरौं कि पार्टी इञ्चार्जको ? शम्भुहरूलाई सोधेँ, ‘पार्टीले भनेको त मान्नैपर्छ’ भन्ने कुरा भयो ।

एक दिन केपी कमरेड दृष्टिको अफिसमै आउनुभयो । भित्र नछिरी ‘राजेन्द्र, तिमी यता आऊ’ भन्दै बाहिरैबाट मलाई बोलाउनुभयो । म गएँ । उभिएरै सोध्नुभयो, ‘प्रदीप कमरेडलाई तपाईंहरूले पैसा दिने गरेको हो ?’ मैले ‘हो’ भनेँ । ‘कति पैसा हो ?’, उहाँले सोध्नुभयो । मैले भनेँ, ‘७०० हो कमरेड ।’ त्यसपछि केपीले ‘अबदेखि नदिनू’ भन्नुभयो ।

यसपछि केही समय उहाँ दृष्टिमा कम आउन थाल्नुभयो, तर दृष्टि पत्रिकाको अफिसमात्रै थिएन, प्रदीप कमरेडको सम्पर्क कार्यालय जस्तै भइसकेको थियो । विस्तारै विस्तारै लेख्न पनि थाल्नुभयो । केपी कमरेड प्रचार विभागबाट अरु नै जिम्मेवारीमा गएपछि झलनाथ खनाल विभागको प्रमुख हुनुभयो । हामीले प्रदीप कमरेडलाई फेरि पैसा दिन थाल्यौं, उहाँले पनि सक्रियताका साथ लेख्ने काम गरिरहनुभयो ।

रघु पन्तको समस्या

प्रदीप कमरेड लेख्ने मान्छेलाई एकदमै माया गर्ने । यो कुरा रघु पन्तलाई दृष्टिमा लेख्न दिने कि नदिने भन्ने छलफलका क्रममा उहाँले स्पष्ट पार्नुभयो, ‘लेख्ने मान्छेलाई रोक्ने हैन ।’

पार्टीको प्रचार विभाग प्रमुख तथा दृष्टिको इञ्चार्ज झलनाथ खनाल हुनुहुुन्थ्यो । रघु चाहिँ पार्टीकै आलोचना पनि लेख्ने । दृष्टिमा नछापिए विमर्शमा भए पनि लेख्ने । त्यसैले झलनाथले बैठक बसेर माइन्युटमै लेख्न लगाउनुभयो, ‘अबदेखि दृष्टिमा रघु पन्तलाई केही पनि लेख्न नदिने ।’ एक पटक हैन, दुई-तीन पटक त्यस्तो माइन्युट लेखियो । ‘पार्टीको विरुद्धमा लेख्नेलाई किन दृष्टिमा ठाउँ दिने, बन्द गर्नुस्’, भनेर झलनाथले निर्देशन नै दिनुभयो ।

हामीले झलनाथलाई अनेक भनेर सम्झाउन खोज्यौं, मान्नुभएन । त्यसबेला रघु पन्त नेपाल पत्रकार संघ (हाल महासंघ)को महासचिव पनि हुनुहुन्थ्यो । सबै पत्रकारको नेता भएपछि सबैको साझा देखिनुपर्छ । अलिअलि आफ्नो पार्टीबारे पनि लेख्नुपर्छ भनेर उहाँलाई सम्झाउन खोज्दा ‘हैन, हैन, पर्दैन’ भन्दै अस्वीकार गर्नुभयो ।

साह्रै अप्ठेरो कुरा आएपछि हामीले प्रदीप कमरेडलाई यो कुरा भन्यौं । उहाँले कुरा सुन्नासाथ भन्नुभयो, ‘त्यस्ता कुरा छाडिदिनुस्, लेख्ने मान्छेलाई रोकेर हुँदैन, लेख्न दिनुपर्छ ।’ पार्टीले लेख्न नदिनु भन्ने, प्रदीपले दिनुपर्छ भनेपछि हामी अलि अप्ठेरोमा परेका थियौं । ‘तपाईंहरू छाप्नुस्, कसैले केही भन्यो भने म कुरा गरौंला’, यति भनेपछि रघुका लेखहरू फेरि छापिन थाले ।

सम्बन्धमा समस्या

उहाँ २०५१ सालको मङ्सिरमा सूचना तथा सञ्चार राज्यमन्त्री हुनुभयो । हामीले त्यही सालको फागुनमा दृष्टि साप्ताहिक छोडेर जनआस्था निकाल्यौं । त्यस कुरामा उहाँको साथ थियो । एउटै अनुरोध थियो, ‘बुधबारबाहेक अरु बार पार्नुस्, दृष्टिलाई असर गर्छ ।’ हामीले मानेनौं । उहाँ रिसाउनुभयो । त्यसपछि हामीलाई उहाँले लामो समयसम्म त्यति राम्रो रेस्पोन्स गर्नुभएन ।

त्यसमाथि हामी २०५४ सालको पार्टी विभाजनमा वामदेव पक्षमा भयौं । उहाँ विभाजनको घोर विरोधी, हामी विभाजन पक्षधर भएपछि यसै पनि ३६ कै आँकडा भयो । २०५८ सालमा वामदेवको पार्टी एमालेमा मिलेपछि विस्तारैविस्तारै चिसिएको सम्बन्ध सुधार हुन थाल्यो । अलिअलि गर्दै जनआस्थाको स्तम्भकारकै रूपमा उहाँलाई हामीले नियमित प्रस्तुत गर्ने मौका पायौं ।

पैसामा कडा

अन्तर्वार्ताका नाममा जस्ता पायो त्यस्तै पत्रकार आउने, जथाभावी छापिदिने क्रम बढेपछि उहाँले लेख लेखेकोमात्रै हैन, अन्तर्वार्ता लिएको पनि पारिश्रमिक लिने गर्नुभयो । एक दिन हामीसँगै काम गर्ने साथी विनोद ढुंगेलले अन्तर्वार्ताको लागि समय मिलाए । ‘लेख भए ५००, अन्तर्वार्ता भए !१००० । चाहिएको भए पैसा लिएर आउनू’ भन्दै उहाँले समय दिनुभयो । अफिसबाट जाने बेलामा हामीले विनोदलाई ३०० रूपैयाँ दिएका थियौं । शुरुमै पैसा लिनुभयो र अन्तर्वार्ता पनि दिनुभयो ।

पछि जनआस्थामा नियमित लेख लेख्नुभयो । त्यसक्रममा २०६३ सालमा गठित गिरिजाप्रसाद कोइरालाको क्याबिनेटमा शिक्षामन्त्री हुनुभयो । अरु बेला त पैसा चाहिन्थ्यो र लिनुभयो भन्ने लागेको थियो । मन्त्री हुँदा अभाव नहोला भनेर पैसा दिएका थिएनौं, तर भाइ समीर नेपाललाई पैसा लिन पठाउन थाल्नुभयो । एक चोटिको ५०० का दरले हामीले समीरलाई महिनाको २ हजार दिएर पठाउन थाल्यौं ।