आदर्श र यथार्थको द्वन्द्व : आमा, सपना र ताराहरू

नीलो आवरण छ । अमूर्त शैलीमा आकाशतर्फ तारा हेर्दै गरेका आमा छोराको चित्र छ । आकाशमा ताराहरु पनि छन् । अनि त्यहीँ लेखिएको छ, ‘आमा, सपना र ताराहरु’ । ‘पिस्कर दमन र प्रतिरोधको कथा’ ‘माघ–१९’, ‘पूर्वको रातो तारा’ अनि ‘राष्ट्रिय सुरक्षा र नेपाली सेना’ नामक कृतिपछि ईश्वर पोखरेलले चौथो कृति ‘आमा, सपना र ताराहरु’ आमाको सम्झनामा समर्पित गरेका छन् ।

दुई भिन्न–भिन्न दर्शन एवम् उत्तरदायित्व निर्वाह गरिरहेका आमाछोराबीचको आत्मिक प्रेमको मार्मिक कथानक छ किताबमा । किताबका पानाहरू पल्टाउँदै जाँदा दुईथान जिद्दी अनि हार नमान्ने पात्र (आमाछोरा) छन् । ती दुवै पात्रले अनेकन दुर्बलता, निराशा र संघर्षहरू सहेर इच्छाशक्तिद्वारा स्वयम्लाई स्थापित गरेका छन् ।

आमालाई आफ्नै गृहस्थीको पिरलो छ, जसलाई जोगाएर अघि बढ्न सक्ण्नु नै उनको जीवन–जगत् हो । ईश्वर, धर्म र पारलौकिक ईश्वरीय सत्ता उनका आस्थाहरू हुन् । उनी पापसँग डराउँछिन् । अधर्मलाई घृणा गर्छिन् । नैतिक बल एवम् पातिव्रत्यको सम्पदा छ, व्रतरत जीवन छ । आमाको गाईवस्तु, खोलानाला, बारीपाखोसँग साइनो छ । आदर्श पत्नी, गृहिणी, आमालगायत दर्जा अनुसारका पारिवारिक सम्बन्धको भूमिकामा कुनै चुक भएको छैन ।

आमाभित्र विश्वास छ, ‘पितृहरू आकाशमा तारा बनेर आफ्ना सन्तानलाई आशीर्वाद वर्षाउँछन् ।’ आमासित विश्वास छ, ‘मान्छे कहिल्यै मर्दैन, अपितु पुनर्जन्म र पूर्वजन्मको चक्रमा घुमिरहन्छ । माथि–माथि कतै वैकुण्ठलोक छ, जहाँ धार्मिक र सद्चरित्र मानिसका आत्माले बास पाउँछन् । ईश्वरीय जगत् नै चेतनाको मूल आधार हो ।’

आमाको माइतीको संसार, पीडादायी घरायसी अवस्था, बाको निधनपछिका चुनौतीहरू, रुम्जाटार वरिपरिको प्राकृतिक वर्णन, जोशमनी सन्त परम्परा र साहित्यको चर्चा, स्वयम् जन्मेको स्थानको सुन्दर प्रकृति याद गर्दै अतीतमुखी भएर रुमानी भावधाराको सम्प्रेषण गरिएको छ ।

यता छोरासँग वस्तुगतताको धरातल छ । अलि बुझ्ने उमेर भएदेखि नै अन्याय–अत्याचार, शोषण–दमनविरुद्ध आँखा उघारिसकेका छन् । माक्र्सवादको नजरिया छ, ‘पदार्थ नै चेतनाको जन्मदाता हो र संसार स्वभावले नै भौतिक छ । आजको ब्रह्माण्ड पनि द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको परिणाम हो, प्रत्येक विषय वस्तुको विश्लेषण वैज्ञानिक दृष्टिकोणले हुनुपर्दछ । आदर्शवादको खोल ओढेर वर्गभेद–वर्णभेद–जातिभेद, पूर्वजन्म–पुनर्जन्मको त्रास देखाएर ईश्वरको काल्पनिक सत्तासंरचनामा टेकेर सोझा मजदुर–किसानलाई दबाएर राख्ने पुँजीवादी वुर्जुवातन्त्रका विरुद्ध संसारका सर्वहारा एक हुनुपर्दछ । ईश्वर फलदाता होइन, अपितु मानिसद्वारा आफ्नै परिश्रम–पसिनाबाट ईहलोकमै मानवीय उत्कर्ष र मानवता स्थापित गर्न सकिन्छ ।’

कृतिको कथानाक प्रारम्भ हुन्छ ओखलढुङ्गा जिल्लामा रहेको माम्खा रुपनालुको सेपिलो पाखोमा अवस्थित एक निम्नवर्गको जराजीर्ण गृहस्थीको शब्दचित्रबाट । दैनिकी धान्न धौ–धौ परिरहेको परिवारका दाजुहरू आफ्नो अनिश्चित भविष्य सुधार्न मधेशतर्फ झरेका छन् । दिदीहरू विवाहपश्चात् आ–आफ्ना घर गएका छन् । दीर्घरोगले थलिएका पिताको मृत्यु हुन्छ ।

लेखकले सार–सङ्क्षेपमै आफ्नो बालपनदेखि वर्तमानसम्मको वर्णन गर्दै आफू जन्मेको ठाउँबाट जनकपुर अनि जनकपुरबाट काठमाडौंसम्मको त्रिकोणीय यात्रा, राजनीति एवम् आमाको मृत्युमा टुङ्ग्याउँछन् । यस सन्दर्भमा सर्जकको बालवयी स्वभाव, किशोर एवम् युवावस्थाको यायावरीय सङ्घर्षका साथै मातृ निधनको पिडालाई किताबमा समेटिएको छ ।

आमाको माइतीको संसार, पीडादायी घरायसी अवस्था, बाको निधनपछिका चुनौतीहरू, रुम्जाटार वरिपरिको प्राकृतिक वर्णन, जोशमनी सन्त परम्परा र साहित्यको चर्चा, स्वयम् जन्मेको स्थानको सुन्दर प्रकृति याद गर्दै अतीतमुखी भएर रुमानी भावधाराको सम्प्रेषण गरिएको छ ।

एकातर्फ आमाको आफ्नै संघर्षको कथा–व्यथा छ । सानै छँदा आमाको आमा बित्नुभएको थियो । सौतेनी आमाको व्यवहार, एघार वर्ष नपुग्दै भएको बिहे, घरको बुहार्तन, लगातार बाह्र सन्तानलाई हुर्काउँदाका पीडा–व्यथा, निरन्तर गम्भीर अस्वस्थताका कारण मर्ने–बाँच्ने दोसाँधमा रहेका पतिको सेवा शुश्रूषा, भनेअनुसार औषधोपचार गर्न नपाएको पीडा, लगातार खस्किँदो आर्थिक अवस्था, दयनीय र कष्टकर बन्दै गरेको पारिवारिक स्थिति लगायत पाठकलाई भावनात्मक बनाएर लैजाने कथा छ आमाको ।

सँगै लेखकलाई भने राजनीतिको सिद्धान्तले गाँजिसकेको हुनाले जीवन, मृत्यु र भविष्यको पर्वाह हुँदैन । यहानेरँ आमा–छोराबीच भावनात्मक रस्साकस्सी प्रारम्भ हुनजान्छ । दुबैजना दुई धारमा फाट्छन् मानौं कुनै नदीको दुई भँगाला हुन् । आमाको धर्मको यात्रा छ, छोराको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको यात्रा छ । सबैभन्दा बढी अपेक्षा गरिएको कान्छो छोरो कम्युनिष्ट (कमनिश) भएको छ ।

राजाको गाथ–गादी ताक्नेहरू मारिएका छन्, बेपत्ता पारिएका छन्, कालकोठरीमा जाकिएका छन् । कतिपय घटनाहरू आमालाई ज्ञात पनि छ र साथै सन्त्रास पनि छ । बिचमा आमा आर्त–अबरुद्ध–कण्ठले छोराको अज्ञात–यात्रालाई रोक्ने अन्तिम प्रयास गर्छिन्, “ऐ बाबु जहाँ गए पनि एकपटक फर्केर त हेर् । तँलाई आमाको माया लाग्दैन ?’

सर्जक भन्छन्, “म आमातिर नहेरी अँध्यारो हुँदै गरेको क्षितिजतिर भविष्यको उज्यालो हेर्ने कोसिस गर्दै फटाफट हिँडिरहेको थिएँ । … हिँड्दै गरेको बाटोका वरपरका घरहरूमा ठोक्किएर प्रतिध्वनित भएको आमाको त्यो आवाज गुन्जिरहे पनि म भने उज्यालोको खोजीमा अँध्यारोमा हराउँदै थिएँ ।”

सामान्यतया सोझो पाराले यस कृति पढ्दा एक पुत्रले आफ्नी ममतामयी आमाको सभ्झनामा श्रद्धा–सुमन चढाएको एवम् आफ्नो पनि जीवनका केही निजी संघर्षका पाटाहरूलाई सार्वजनिक गरेजस्तो लाग्न सक्छ । तर आमा र आफ्नो कथामार्फत् यस पुस्तकभित्र नेपालको झण्डै ७ दशक लामो राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक, ऐतिहासिक सत्यतथ्य एवम् विभिन्न घटनाहरू समेटिएको छ ।

नेपालको ताजा इतिहासमा राणाहरूले ए बी सी क्लास बनाएर कोखको विभाजन गरेका थिए । स्वयम् राजा महेन्द्रले आफ्नो जेठो छोरो रवीन्द्र शाहलाई उत्तराधिकारी बनाउने आँट गरेनन् ।

जनकपुरको ‘रानीपाटी’मन्दिरमा बसेर पढेको, त्यहीँका स्थानीयहरूको सङ्गतले राजनीतिको चेत जागेको पुस्तकमा उल्लेख छ । त्यतिबेलाका नेताहरू लेखराज शर्मा, महावीर सिंह, श्रीराम, श्यामसुन्दर कुशवाहा आदि व्यक्तिहरूको राजनैतिक भूमिकाको चर्चा, २०२८–२९ सालमा धनुषाको यदुकुवामा पुलिसको गोली लागेर शहीद भएका कामेश्वर–कुशेश्वरको चर्चा पुस्तकमा पाइन्छ । यसैगरी रत्न कुमार वान्तवासँगको गाढा मित्रत पनि पुस्तकमा उल्लेख छ । धनुषा जिल्लामा भूमिगत भएको बेला ग्रामीण क्षेत्रमा सरकारी सुरक्षाकर्मी, सुराकी, दलाल, फटाहाहरूबिचको जोखिमको पनि उल्लेख छ ।

एकदशक भन्दा पनि बढीको भूमिगत जीवनमा कसरी ग्रामीण आमा–दिदी–बहिनीहरूले सुरक्षा कवच बनेर संरक्षण एवम् सुरक्षा दिएको प्रसङ्ग छ । श्रमजीवी वर्गको माया, स्नेह, सहयोग र सहानुभूतिप्रति कृतज्ञता प्रकट गरिएको छ । भोकले गलेर बेहोस भएका बेला त्यहाँका स्थानीय अच्छेलाल खत्वेले उद्धार गरेको एवम् पितातुल्य व्यवहार गरेको घटनाको मार्मिक वर्णन छ ।

२०२८ सालमा भारतले लगाएको नाकाबन्दी, सुस्ता र महेशपुरको नेपाली भूमि भारतले अतिक्रमण गरेको घटना, सिडिओ र एसपीले आफ्नो रोहवरमा पुलिस लगाएर मरणाशन्न हुनेगरी कुटपीट गरेको घटना, जलेश्वरजेलमा कारावास भएका बेला क्रान्तिकारी केशव कोइराला, विष्णु बहादुर राउत आदिसँगको भेटघाटको सन्दर्भ उल्लेख छ । यी सबका अतिरिक्त जनकपुरधाम जानकी मन्दिर अगाडि रहेको राजा महेन्द्रको शालिकमा नेपाली काँग्रेसका केही नेताहरूले कालोमोसो दलेका कारण व्यापक धरपकड एवम् जनसाधारणलाई यातना दिएको प्रसङ्ग पनि छ ।

क्रान्तिकारी सिपी मैनालीका साथ राजनीतिको सम्पर्क सूत्र विस्तार गर्ने उद्देश्यले लुकिछिपी छिमेकी देश चीनसम्म पुगेको गतिशील एवम् रोमाञ्चकारी घटनाको वर्णन छ । छोटकरीमै भए पनि यस पुस्तकमा त्यस समयको नेपाली राजनीतिका संघर्षहरूका प्रतिनिधि घटनाहरू उल्लेख भएका छन् । कसरी त्यस समयमा निरंकुशताका विरुद्ध स्वतन्त्रताका लागि राजनीतिक चेतना भएकाहरू जेलमा जाकिन्थे, मारिन्थे, विस्थापित हुन्थे, त्यतिबेलाका त्रास अन्यौल आदि घटनाहरूलाई पढेपछि आजको नयाँ पुस्ताले लोकतन्त्र यसै हावातालमा प्राप्त भएको अधिकार होइन अपितु हजारौंको शहादत, लाखौं नागरिकको संघर्ष र वलिदानले प्राप्त उपलब्धि हो भन्ने बोध गराउन लेखक सफल भएका छन् ।

“आमा सपना र ताराहरू”मा आमाले संघर्ष गर्न कहिल्यै पछि नपरेको, कतै पराजय स्वीकार नगरेको, दह्रो खुट्टा टेकेर ईहलोकदेखि परलोकसम्म आफ्ना सन्तानको रक्षाका लागि व्याकुलता प्रकट गरेको पाइन्छ । स्वयम् अशिक्षित भए पनि शिक्षाको महŒवप्रतिको बोध स्तुत्य छ । जातीय भेदभावको सङ्कीर्णताबाट माथि उठेर व्यवहार गर्न सक्ने, क्रमशः राजनीतिको चेतना पनि जागेको र अन्त्यमा आँखाको नानी (अङ्गदान) दान गर्ने इच्छाले वहाँ परम्पराग्रस्त रुढीवादीताको जालो च्यातेर चेतनशील आमाको रूपमा स्वयम्लाई स्थापित गरेको देखापर्दछ ।

हाम्रा धर्मग्रन्थहरूमा मातृशरीरलाई जगत्जननी महामाया सृष्टि, प्रकृति आदि विशेषणले उच्च सम्मान गरेको पाइन्छ भने विरोधाभाषी तवरले पुरुषको प्रधानता र नारीलाई ‘अब्जेक्टिफिकेशन’ गरेको तीतो सत्य पनि हामी बिच छ । त्रेता युगमा आमाको घाँटी छिनाल्न सक्ने परशुराम हाम्रै अवतारी भगवान् हुन् । किराँत पुत्री भएकै कारण कैकेयी पुत्र भरत (अयोध्या)ले राज्यगद्दी नपाएको तर्क कतिपय विद्वान्हरूबिच रहेको छ । गर्भवती सीतालाई जनअपवादकै विषयलाई लिएर त्याज्य र अग्राह्य सम्झी फेरि जंगलमा निर्वासित गरेको दारुण कथा छ ।

द्वापरमा कुन्तीले जन्मदै कर्णलाई त्याग्न बाध्य हुनुप¥यो । विदुरले दासी पुत्र हुनाकै कारण जीवनभर अपमानित हुनुप¥यो । माता कौशल्या र देवकीले आफ्नो पाठेघरमा ९ महिना राम र कृष्णलाई हुर्काए पनि तथाकथित भगवान् प्राकृतिक–प्रसवले जन्मिएनन् अपितु प्रकट भए किनभने पुरुषवादले ईश्वरको जन्म नारीको नर्कद्वारबाट (नारी नर्कस्य द्वारम्) हुनसक्दैन भन्ने घोषणा गर्‍यो ।

नेपालको ताजा इतिहासमा राणाहरूले ए बी सी क्लास बनाएर कोखको विभाजन गरेका थिए । स्वयम् राजा महेन्द्रले आफ्नो जेठो छोरो रवीन्द्र शाहलाई उत्तराधिकारी बनाउने आँट गरेनन् ।

यसरी ‘आमा’ शब्द जत्तिको सम्मानित र मर्यादित छ, उत्तिकै शोषित र अपहेलित पनि रहेको छ । आजको आधुनिक युगमा पनि आमाहरू वृद्धााश्रममा थुप्रिएर आँसु बहाइरहेका छन् । तथाकथित सभ्य हुँदै गएको मनुष्यको वर्तमान् र भविष्य झन् डरलाग्दो भइरहेको छ । मान्छेले भोगवादलाई नै परम्लक्ष्य बनाएका कारण समाजमा सरोगेट मदर, भ्रुण हत्या, कृत्रिम साधनहरूको प्रयोग, मातृत्वलाई बोझ सम्झने एवम् रोवोटिक आविष्कारले मानवीय अस्तित्व नै खतरामा रहेको स्वीकार गर्नुपर्ने हुन्छ । यसर्थ लेखकको यो पुस्तक ‘आमा, सपना र ताराहरू’ आजको तथाकथित केही पतनोन्मुख व्यक्तिका लागि मातृमहिमा, नैतिकमूल्य, कर्तव्यबोध गराउन सक्ने पुस्तक मात्र होइन अपितु साहित्यको क्षेत्रमा ‘सद्कर्म’ पनि हो ।

अन्त्यमा, यस कृतिको केन्द्रीय पात्र ‘आमा’ जति विस्तारमा स्थापित भएको छ, त्यसको तुलनामा सपना र ताराहरूले खासै मान पाएका छैनन् । अर्थात् शीर्षक र कथावस्तुबीच तालमेलको अभाव देखिन्छ । लेखकले आमाको जीवनीसँगै आफ्नो जीवनका संघर्षहरूलाई पनि झण्डै समानान्तरमा प्रस्तुत गरेका छन् । प्रत्येक घटनामा आमालाई केन्द्रमा राख्न चुकेका छैनन् ।

पुस्तक भित्र कता–कता एक सुन्दर उपन्यास लुक्न गएको झल्को आइरहन्छ । एक दशकभन्दा बढी भूमिगत जीवन बिताएका राजनीतिज्ञ लेखकले कतिपय सहयोगी पात्र र घटनाहरूलाई विस्तार गर्न कञ्जुस्याइँ गरेका छन् । प्रथम पुरुषीय दृष्टिविन्दुको प्रयोग गरी सिर्जना गरिएको प्रस्तुत कृतिमा कतिकारको जन्मस्थल, बाल्यकालीन जीवनभोगाइ, किशोरवयी र युवावयी आरोहअवरोहको सहज प्रस्तुतिले कृतिलाई जीवन्त तुल्याएको छ । यस कृतिमा सर्जकको राजनीतिक संघर्ष, पञ्चायतकालीन अनुदार एवम् कठोर शासन शैलीको ज्यादती, विभिन्न राजनीतिक दलका लोकतन्त्र प्राप्तिको चरणबद्ध संघर्ष समाविष्ट छन् ।

निजात्मकता, आत्मपरकता, स्थानीय छटाको कलात्मक प्रस्तुति, सर्जकका कैयन निजी भोगाइका भावसङ्कुलपूर्ण अभिव्यक्तिले प्रस्तुत कृति आत्मजीवनीको स्वरूप ग्रहण गरेको छ । कृतिमा प्रयुक्त केन्द्रीय चरित्र आमाले आदर्श जीवनको पक्षधरतालाई आत्मसात् गरेकी छन् भने अर्को पात्र छोराले यथार्थलाई आत्मसात् गर्दै चेतना निर्मितिको आधार पदार्थ रहेको माक्र्सवादी चिन्तनलाई अँगीकार गरेकोले प्रस्तुत कृतिमा आदर्श र यथार्थका बिचमा द्वन्द्व रहेको प्रतीत हुन्छ । एकातर्फ आमाको ममता, छोराको वात्सल्य र अर्कोतर्फ राजनीतिको संघर्ष दुवै विषयवस्तुको उठान गरी लेखिएको पुस्तक आफ्नो उद्देश्य–विन्दुमा सार्थक उकालो चढ्न सफल छ ।