नेपाली चलचित्रको ‘गुड न्युज’ र ‘ब्याड न्युज’

काठमाडौं । दशैँको उल्लासबीच नेपाली चलचित्रहरूले बक्स अफिसमा धुमधडाका गरिरहेका छन् । वितरकहरूका अनुसार ‘छक्का पन्जा ५’ले १० करोडको आँकडा पार गरेको छ भने ‘१२ गाउँ’ ले पनि सात करोड कटाइसकेको छ । ‘ज्वाइँ साब’ ले पनि पिकअप लिइरहेको बताइन्छ ।

‘छक्का पन्जा-५’ र ‘१२ गाउँ’ को व्यापारिक सफलता नेपाली फिल्म क्षेत्रकै लागि शुभ समाचार हो । यो शुभ समाचारको बीचमा भनेको संजालका कमेन्ट बक्समा लेखिएका गालीगलौज भने ‘शुभ’ छैनन् । संजालमा एक पक्षले अर्को पक्षलाई ‘बाइकट’ गरिरहेका छन् । यी दुई फिल्ममध्ये कुन फिल्म के कारणले राम्रो हो भनेर स्वस्थ्य बहस भएको देखिँदैन ।

कलाकारको नीजि जीवनमा घुसेर, तीन पुस्ते निकालेर अनेक खालका गाली गर्नु खास नेपाली दर्शकको पहिचान हो कि झैँ लाग्ने गरी गालीगलौजमा दर्शक उत्रिएका छन् । कसैको धारणा सुन्ने भन्दा पनि मन नपरेको फिल्म या कलाकारलाई सीधै ‘निषेध’ गर्ने प्रवृत्ति मौलाएको देखिन्छ । ‘नेपाली समाज मिलेर बस्छ’ भन्ने सांस्कृतिक, ऐतिहासिक भाष्यलाई नै माथ खुवाउने गरी दर्शकहरू कित्ताकाट भइरहेको सन्दर्भ समाजशास्त्रीका लागि अध्ययनको विषय हुनसक्छ ।

अर्कातिर ‘जात्रा’ निर्देशक प्रदीप भट्टराईले पनि ‘जात्रा’ बाहेक अरू फिल्ममा कोसिस गरिरहेका छन् । तर, ‘जात्रा-निर्देशक’ को परिचयभन्दा अलग परिचय बनाउन सकेका छैनन् । दीपक-दीपाले त ‘छक्का पन्जा’ सिरिजभन्दा बाहिर हात हाल्ने कोसिस नै गरेका छैनन् । यसले के देखाउँछ भने व्यावसायिक रूपमा फिल्म बनाउने मेकरहरू जे चल्छ, त्यही चिजमात्रै बेचिरहेका छन् । नयाँ विषयवस्तुमा जोखिम मोल्ने आँट नै गरिरहेका छैनन् ।

दर्शकले जुन किसिमको रवैया देखाइरहेका छन्, त्यो नेपाली फिल्म क्षेत्रको लागि राम्रो संकेत होइन । के नेपाली फिल्मले नेपाली समाज, संस्कृति, मनोविज्ञानलाई टिप्न सकेको छ ? नेपाली फिल्महरूले कस्तो भाष्य बनाइरहेका छन् ? कस्ता कस्ता प्रयोगहरू भइरहेका छन् ?

नेपाली फिल्म भनेर गर्व गर्नुपर्ने फिल्म कस्तो हुनुपर्ने हो ? यस्ता सवालहरूमा बहस विमर्शहरू हुनुपर्थ्यो । साउथ इन्डियन फिल्म अन्धनक्कल गर्नु ठीक हो ? अथवा टेलिसिरियलको ह्याङ नउत्रिएको भिजुअल सामग्री मौलिक नेपाली फिल्म हो त ? नेपाली फिल्म क्षेत्र समृद्ध भएको हेर्न चाहनेहरूले गर्ने सवाल यी हुनुपर्ने थियो । यहाँ त सञ्जालकर्मीहरू फिल्म नै नहेरी पक्षधरता लिइदिन्छन् । अनि अर्को फिल्मलाई दुत्कार्छन् ।

लेखक तथा निर्देशक कुमार भट्टराईको मतमा यस्ता प्रवृत्तिबाट नेपाली फिल्मलाई जोगाउनै पर्छ ।

उनी भन्छन्, ‘नेपाली फिल्म क्षेत्र यस्तो किन छ भनेर बुझ्न बितेको ५० वर्षको नेपाली समाज र राजनीति हेर्नुपर्छ । नेपाली राजनीतिमा निषेध मात्रै होइन, फरक मत राख्नेहरूलाई दबाउने प्रवृत्ति छ । त्यही प्रवृत्ति फिल्म क्षेत्रमा देखिन्छ, यसबाट जोगिनुपर्छ ।’

रौद्र अवतारमा फिल्ममेकर

दर्शकमा जुन किसिमको रवैया देखियो, त्यसबाट मेकरहरू पनि बहकिए । ‘छक्का पन्जा-५’माथि संजालमा निरन्तर आक्रमण भएपछि दीपकराज गिरी र केदार घिमिरे ‘माग्ने बूढा’ले ‘साइबर सेना’ सक्रिय भएको भन्दै आक्रोश पोखे ।

उक्त अभिव्यक्तिलाई लिएर आलोचना समेत भयो । पछि माग्नेबुढाले सञ्जालमार्फत माफी मागे । उनले लेखेका थिए, ‘बुझाइको तत्कालीन अवस्था र अहिलेको बुझाइको अवस्थामा फरक महसुस गरेको छु । साइबर सेना शब्द प्रयोग गरेकोमा क्षमा चाहन्छु ।’

माग्ने बुढाको अभिव्यक्तिको प्रतिक्रिया स्वरूप विराज भट्टले ‘साइबर सेना’ भन्नेहरूले हलमा आएर दर्शकको भिड हेर्दा हुन्छ भनेर चुनौती दिए । उनले अहंकारसहित आफ्नो फिल्ममाथि ‘नकारात्मक’ टिप्पणी गर्नेहरूको हैसियतमा प्रश्न उठाए । आत्मप्रशंसा गर्दै भने, ‘मलाई यसै बाघ भनिएको होइन क्या !’

फिल्मकर्मी नै यसरी आरोप प्रत्यारोपमा किन उत्रिए ?

भट्टराईको विश्लेषण छ, ‘यसले के देखाउँछ भने नेपाली फिल्म निर्माण हुन थालेको आधा दशक बितिसक्दा पनि नेपाली फिल्ममेकरको मानसिकता जहाँको त्यहीँ छ ।’

लेखक तथा समीक्षक सामिप्यराज तिमल्सेना नेपाली दर्शकमा मात्रै नभएर मेकरमा पनि आलोचनात्मक चेतको खडेरी देख्छन् । नेपाली समाज भाइरलमुखी हुँदै गएको उनको बुझाइ छ ।

उनी भन्छन्, ‘हिजो ‘नाइँ मलाई त्यै केटी चाहिन्छ’ जस्ता गीत भाइरल भएका थिए । अहिले संगीतमा स्वर नभएका मान्छेको गीत ज्यादा हिट छन् । सिनेमामा पनि त्यही सोच छ । दुई चार–पटक हाँस्न–रुन पाइयो भन्दैमा आलोचनात्मक सोचलाई स्थान नै दिँदैनौँ । अनि कसरी मेकरहरू गम्भीर भएर जान्छन् ?’

दर्शकले जुन किसिमको रवैया देखाइरहेका छन्, त्यो नेपाली फिल्म क्षेत्रको लागि राम्रो संकेत होइन । के नेपाली फिल्मले नेपाली समाज, संस्कृति, मनोविज्ञानलाई टिप्न सकेको छ ? नेपाली फिल्महरूले कस्तो भाष्य बनाइरहेका छन् ? कस्ता कस्ता प्रयोगहरू भइरहेका छन् ?

गत वर्ष हलिउडमा ठूला बजेटका दुई फिल्म सँगै प्रदर्शन भए, ‘ओपनहाइमर’ र ‘बार्बी’ । फरक-फरक विषयवस्तुमाथि बनेका यी दुवै फिल्मले बक्स अफिसमा धुम मच्चाए । ‘ओपनहाइमर’ ले नौ सय ७० मिलियन डलर कमायो भने ‘बार्बी’ ले १ अर्ब ४० करोड डलर गुटमुटायो । यी दुवै फिल्मलाई हलिउडले पर्व जसरी सेलिब्रेट गर्‍यो । संजालमा दर्शकहरूले ‘ह्यासट्याग बार्बेनहाइमर’ ट्रेन्ड नै चलाए ।

भट्टराई भन्छन्, ‘यहाँ त नयाँले पुरानालाई नमान्ने । पुरानाले नयाँलाई नमान्ने प्रवृत्ति छ । देखिने/नदेखिने गरी एकअर्काको खुट्टा तानातान गरेपछिको नतिजा यस्तै हो । जस्तो मेकर, उस्तै दर्शक ।’

दर्शकको ‘सिनेमा लिट्रेसी’ माथि प्रश्न

लकडाउनका बेला दर्शकहरूले संसारभरका फिल्महरू हेरे । मुभी लभर्स जस्ता फिल्म पारखीका ग्रुपहरूमा अनेक फिल्महरूबारे छलफल भए । फिल्महरूमा भएका प्रयोग, फिल्मले उठाएका मुद्दा, कलाकारको अभिनय लगायत विषयमा विमर्शहरू भए ।

‘नुमाफुङ’, ‘मुकुण्डो’ जस्ता नेपाली फिल्महरू पुनः बहसमा आए । ‘सेतो सूर्य’, ‘कालो पोथी’ जस्ता फिल्महरूमाथि चर्चा भए । नवीन सुब्बा, छिरिङरितार शेर्पा, दीपक रौनियार, मीन भाम लगायत मेकरहरूबारे चर्चा भए । अनि लकडाउनपछि एक खालको सार्वजनिक धारणा बनाइयो, ‘अहिलेका दर्शकहरूमा सिनेमा लिट्रेसी बढेको छ । नेपाली मेकरहरूले दर्शकको चेतना अनुरूपको फिल्महरू दिन सकेका छैनन् ।’

भट्टराईलाई पनि लाग्छ, अहिलेका दर्शकहरू स्मार्ट छन् । उनीहरू चेतनाको हिसाबले समृद्ध छन् । तर, ‘छक्का पन्जा-५’ र ‘१२ गाउँ’ माथि दर्शकहरूको जुन खालको गतिविधि देखियो, त्यसले दर्शकको चेतनामै प्रश्न गर्नुपर्ने अवस्था देखिएको हो कि भन्ने आशंका पैदा गरेको छ ।

‘ऐना झ्यालको पुतली’ फेम्ड निर्देशक सुजित बिडारी भने समाजप्रति जिम्मेवारी हुन्छ कि हुन्न भनेर नसोची बनाइएका फिल्महरूबारे बहस गर्नु नै व्यर्थ ठान्छन् ।

‘१२ गाउँ’ र ‘छक्का पन्जा’ सँगै अर्को इन्टेलेक्चुअल फिल्म आएको भए विमर्श हुन सक्थ्यो । दर्शकसँग अहिले विकल्प छैन, जे छ त्यही हेर्ने हो,’ बिडारी भन्छन्, ‘अहिलेका दर्शकमा सिनेमा लिट्रेसी नभएको पनि होइन । तर, त्यस्ता दर्शकको संख्या यति पनि छैन कि तिनले फिल्म हेरिदिनाले लगानी सुरक्षित गरोस् ।’

‘छक्का पन्जा-५’ र ‘१२ गाउँ’ को व्यापारिक सफलता नेपाली फिल्म क्षेत्रकै लागि शुभ समाचार हो । यो शुभ समाचारको बीचमा भनेको संजालका कमेन्ट बक्समा लेखिएका गालीगलौज भने ‘शुभ’ छैनन् । संजालमा एक पक्षले अर्को पक्षलाई ‘बाइकट’ गरिरहेका छन् । यी दुई फिल्ममध्ये कुन फिल्म के कारणले राम्रो हो भनेर स्वस्थ्य बहस भएको देखिँदैन ।

राम्रा फिल्महरूको नाममा इरानियन, युरोपियनहरूको उदाहरण दिइन्छ । अहिलेको समयमा बसेर मात्रै त्यस्ता फिल्महरू हेर्न नहुने विडारीको मत छ । बरु त्यहाँको समाजको इतिहासलाई नजिकबाट हेर्नुपर्ने उनी बताउँछन् । भन्छन्, ‘बितेको आठ दश वर्षमा नेपाली फिल्म क्षेत्रमा निकै नै प्रगति भएको देखिन्छ । विषयवस्तु छनोटहरूलाई लिएर सन्तुष्ट हुने ठाउँहरू चाहिँ छन् ।’

सन्तुष्ट हुने ठाउँहरू प्रशस्त हुँदाहुँदै असन्तुष्ट हुने ठाउँहरू पनि उस्तै मात्रामा रहेको तिमल्सेना बताउँछन् । अहिले गुणगान गाउनेहरूले भोलि गाली पनि गर्छन् भनेर मेकरहरूले सोच्ने समेत नगरेको तिमल्सेनाको बुझाइ छ ।

‘हाम्रा मान्यताहरू क्षणभरमा भताभुंग हुँदो रहेछ । एग्रेसिभ, अरुको उन्नति प्रगति देखि नसहने प्रवृत्ति नेपाली समाजको बन्दै गएको देखिन्छ । कुनैबेला शान्त त कुनै वेला रिसराग प्रष्टै देखिन्छ,’ तिमल्सेना थप्छन्, ‘दीपक-दीपाले कसैलाई केही भनेकै थिएनन् । तर, फिल्म बहिस्कारको कुरा गरियो । यसले के देखाउँछ भने हामी बेसिक रूपमा शिक्षित भएका रहेनछौँ । सुध्रिसकेका रहेनछौँ ।’

जे चल्छ, त्यही बन्छ

‘छक्का पन्जा’ सिरिजलाई मिहीन ढंगले केलाउने हो भने टिभीमा आउने ‘तीतो सत्य’ टेलिसिरियलकै ‘बिग भर्सन’ अवतरण हो । ‘तीतो सत्य’ कै कथा वाचन शैलीको निरन्तरता ‘छक्का पन्जा’ सिरिजमा भेटिन्छ । अर्कातिर ‘१२ गाउँ’ विराज भट्ट करियरको पिकमा हुँदाको कथा संरचनाको ह्याङओभर भन्दा फरक पर्दैन ।

दुई दशकअघिको शोषक मुखियासँग बा आमाको मृत्युको बदला लिने कथा संरचनामा निर्माण भएको ‘१२ गाउँ’ साउथ इन्डियन फिल्महरूको अन्धनक्कल हो । यसमा मौलिकता नामको कुनै चिज छैन । नेपाली फिल्म हो भन्ने महसुस कलाकारले नेपाली भाषा बोल्दा मात्रै हुन्छ । यद्यपि, भाषामा पनि बदमासी गरेर यथेष्ट हिन्दी घुसाइएको छ ।

यी दुई फिल्म ‘जे चल्छ, त्यही बन्छ’ भन्ने मानसिकताको उपज हुन् । जे बिक्छ, त्यही बेच्ने प्रवृत्तिको पुनरुत्पादन पनि हो । यी दुई फिल्मका मेकर मात्रै यो प्रकारको मानसिकताबाट ग्रसित छैनन् । व्यावसायिक रूपमा जति पनि नेपाली फिल्महरू चलेका छन्, ती फिल्मका मेकरहरू यही मानसिकताको रोगी देखिन्छन् ।

लकडाउनका बेला दर्शकहरूले संसारभरका फिल्महरू हेरे । मुभी लभर्स जस्ता फिल्म पारखीका ग्रुपहरूमा अनेक फिल्महरूबारे छलफल भए । फिल्महरूमा भएका प्रयोग, फिल्मले उठाएका मुद्दा, कलाकारको अभिनय लगायत विषयमा विमर्शहरू भए ।

‘कबड्डी’ सिरिजका निर्देशक रामबाबु गुरुङलाई नै हेरौँ न ! उनका ‘कबड्डी’ सिरिजबाहेक अरू फिल्म चल्नै सकेन । तर, उनले कोसिस नगरेका भने होइनन् । गुरुङ निर्देशित ‘सेन्टी भाइरस’ जस्ता फिल्म डिजास्टर फ्लप भए ।

अर्कातिर ‘जात्रा’ निर्देशक प्रदीप भट्टराईले पनि ‘जात्रा’ बाहेक अरू फिल्ममा कोसिस गरिरहेका छन् । तर, ‘जात्रा-निर्देशक’ को परिचयभन्दा अलग परिचय बनाउन सकेका छैनन् । दीपक-दीपाले त ‘छक्का पन्जा’ सिरिजभन्दा बाहिर हात हाल्ने कोसिस नै गरेका छैनन् । यसले के देखाउँछ भने व्यावसायिक रूपमा फिल्म बनाउने मेकरहरू जे चल्छ, त्यही चिजमात्रै बेचिरहेका छन् । नयाँ विषयवस्तुमा जोखिम मोल्ने आँट नै गरिरहेका छैनन् ।

यस्तो हुनुमा हामीले कथा संरचनामा काम गर्न नसक्नु नै मुख्य कारक रहेको भट्टराईको मत छ । उनी भन्छन्, ‘हामी प्रयोग गर्नै डराउँछौँ । यस्तै चल्छ भनेर बस्छौँ । नयाँ मेकरले फिल्म बनाउने आँट गर्दैन । बनाए भने पनि चल्दैन । चलेका मेकरहरु चलेको सिरिजभन्दा बाहिर जाने जोखिम मोल्दैनन् ।’