हरेक देश जहाँ युवालाई अनुशासित, सिर्जनशील र देशभक्त नागरिकमा रूपान्तरण गर्न सफल भएको छ, त्यहाँ खेलकुदले प्रमुख भूमिका खेलेको छ । बेलायतको फुटबल संस्कृति, जसले कामदार वर्गका युवाहरूको उर्जा र क्रोधलाई स्टेडियममा उत्साहमा रूपान्तरण गर्छ, वा जापानको मार्शल आर्ट्स परम्परा, जसले राष्ट्रिय अनुशासनको भावना विकास गर्छ, यी सबै उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि खेलकुद सामाजिक स्थायित्व, आर्थिक वृद्धिको उत्प्रेरक र सांस्कृतिक गौरवको माध्यम हो ।
नेपाल आज सङ्कटको मोडमा छ- हामीसँग प्रतिभा, महत्वाकांक्षा वा शक्ति अभाव नभएर, हाम्रो प्राकृतिक क्षमता राष्ट्रिय प्रणालीमा समायोजन नगरीकन छोडिएको कारण। जब युवा सक्रिय रूपमा संलग्न हुँदैनन्, त्यस खाली ठाउँमा नकारात्मक शक्तिहरू प्रवेश गर्छन्, अपराध, लागूपदार्थ, निराशा, गुटबन्दी राजनीति, र आवेगपूर्ण क्रोध । ८–९ सेप्टेम्बर २०२५ का घटनाहरू यसलाई स्पष्ट रूपमा प्रमाणित गर्छन् ।
केवल एक सच्चा नेता, जो राजनीतिज्ञ होइन, त्यस दिन के भएको थियो बुझ्न सक्छ र अर्को जेन-जेड आन्दोलनलाई रोक्ने कदम चाल्न सक्छ, जुन देश जलाउन सक्ने क्षण हुन सक्थ्यो । यदि हामी युवाको असन्तुष्टिलाई सिर्जनात्मकता, प्रतिस्पर्धा, र एथ्लेटिक उत्कृष्टतामा मोड्दैनौं भने, नेपाल सधैं छोटो शान्ति र अचानक राजनीतिक अशान्तिको चक्रमा रहिरहनेछ ।
खेलकुदलाई राष्ट्रिय नीतिको केन्द्रमा राख्दा मात्र राजनीति असफल भएको कामलाई सम्पन्न गर्न सकिन्छ, विविध राष्ट्रलाई एकताबद्ध गर्नु, जनसङ्ख्यालाई अनुशासित गर्नु, रोजगार सिर्जना गर्नु र नेपाललाई विश्वस्तरीय खेलकुद गन्तव्यको रूपमा ब्रान्ड गर्नु । यो सपना मात्र होइन, मानवशास्त्र, शारीरिक विज्ञान र राष्ट्रिय मनोविज्ञानमा आधारित रणनीति हो ।
युवा संलग्नता र सामाजिक विकृतिको रोकथाम
अवसरको कमी भएको समाजमा, युवा प्रायः जोखिमपूर्ण कार्यतिर झर्छन् । खेलकुदले यसलाई सकारात्मक बाटो दिन्छ-ऊर्जालाई केन्द्रित गर्ने, पहिचान व्यक्त गर्ने र उपलब्धि महसुस गर्ने स्थान । खेलकुदले युवामा अनुशासन, टीम वा क्लबसँगको सम्बन्ध, लक्ष्यप्राप्ति, आत्म-सुधारको अवसर, सामाजिक सम्मान र ध्यान अन्य नकारात्मक क्रियाकलापबाट मोड्ने शक्ति प्रदान गर्छ ।
बेलायतको फुटबल संस्कृति यसलाई स्पष्ट देखाउँछ । लाखौँ असन्तुष्ट युवा सडकमा होइन, स्टेडियममा आफ्नो ऊर्जा खर्च गर्छन् । नेपाललाई पनि त्यही मोडल चाहिन्छ— हुलिग्यानको प्रोत्साहनको लागि होइन, तर भावनात्मक ऊर्जा प्रतिस्पर्धात्मक खेलकुद र सामुदायिक गौरवमा रूपान्तरण गर्न । जब युवा क्लबहरूमा संलग्न हुन्छन्—फुटबल, क्रिकेट, मार्शल आर्ट्स, एथ्लेटिक्स—उनीहरू राजनीतिक गुट वा सडक प्रदर्शनका औजार बन्न छोड्छन्। उनीहरूले नेता होइन, आफ्नो सपना पछ्याउँछन्।
शरीर–मन–आत्माको समन्वय
शारीरिक रूपमा बलियो, मानसिक रूपमा सजग, र भावनात्मक रूपमा स्थिर युवा भएका देशका नागरिक उत्तम हुन्छन् । आधुनिक न्यूरो साइन्सेजले देखाएको छ कि, नियमित खेलकुदले एकाग्रता, स्मरण शक्ति, निर्णय क्षमता, भावनात्मक नियन्त्रण, आत्मविश्वास र समस्या समाधान क्षमतामा सुधार ल्याउँछ । खेलकुद केवल मांसपेशीको कुरा होइन—यो शरीर, मन, र आत्माबीचको सामञ्जस्य सिर्जना गर्छ । सक्रिय शरीरले मनलाई स्पष्ट बनाउँछस स्पष्ट मनले आत्मालाई शान्त बनाउँछस शान्त आत्माले समाजलाई बलियो बनाउँछ ।
फिनल्यान्ड, दक्षिण कोरिया, र अष्ट्रेलियाले विद्यालय स्तरको खेलकुदलाई पाठ्यक्रम जस्तै महत्त्वपूर्ण मान्छन् । नेपाल, यसको विपरीत, खेलकुदलाई वैकल्पिक विषयको रूपमा हेर्छ । अनुशासित पुस्ता उत्पादन गर्न, जुन २०२५ सेप्टेम्बरको अशान्ति रोक्न सक्षम होस्, विद्यालय र कलेजमा खेलकुद अनिवार्य हुनुपर्छ।
नेपालको उच्चपहाडी फाइदा
नेपालको विविधता केवल सांस्कृतिक मात्र होइन—यो शारीरिक, आनुवंशिक र मानवशास्त्रीय पनि हो । हाम्रा उच्चपहाडी समुदाय—मगर, राई, लिम्बू, गुरुङ, घले, तामाङ—सामान्य रूपमा बलियो होइनन् । उनीहरूको शरीर उच्च हिमाली क्षेत्रमा सयौं वर्षसम्मको विकासले आकार पाएको हो । उनीहरूको फोक्सो ठूला छन्, अक्सिजन वहन क्षमता उच्च छ, हेमोग्लोबिन स्तर उच्च छ, र सहनशीलता अत्यधिक छ । यी कारणले यी समुदायले ब्रिटिश, भारतीय र सिंगापुर सेनामा ऐतिहासिक रूपमा प्रभुत्व जमाउन सके।
तर, नेपालले यी प्राकृतिक फाइदालाई संरचित खेलकुदमा रूपान्तरण गर्न धेरै काम गरेको छैन । राष्ट्रिय मानवशास्त्र र शारीरिक विज्ञान अध्ययन आवश्यक छ— किन उच्चपहाडी चढाइमा छिटो दौडन्छन्, फोक्सो कसरी अधिक दक्ष छ, हाइपोक्सियासँग कसरी जुध्छन्, र सहनशीलता किन मध्यम पहाडीभन्दा बढी छ। यस अनुसन्धानले उच्चपहाडी शारीरिक क्षमता अनुसार नयाँ खेलकुद विकास गर्न मद्दत पुर्याउनेछ— खेल जसमा विश्वले प्रतिस्पर्धा गर्न आउँछ।
नयाँ विश्व खेलकुदको सिर्जना
नेपालले किन सधैं विदेशी खेलकुदको अनुकरण गर्नु पर्छ ? हामीले नेतृत्व गर्ने अवसर छ । जस्तै जापानले जूडो, कोरियाले तायक्वान्दो र ब्राजिलले कापोएरा सिर्जना गर्यो, नेपालले उच्चपहाडी खेलकुद विकास गर्न सक्छस्,भर्टिकल इन्डुरेन्स रेस, उच्च हिमाली म्याराथन, पर्वतीय अवरोध खेलकुद, शेर्पा वजन सहन खेल, एकल-योद्धा प्रतिस्पर्धा, र उच्च हिमाली तीरंदाजी र भाले प्रहार ।
उच्चपहाडी समुदाय एकल युद्धमा जन्मजात सक्षम छन्—’अन्तिम व्यक्ति जीवित’ शैली । हाम्रा पूर्वजहरू साँघुरो बाटो र पाखामा एक्लै लडेका थिए । यी क्षमताहरू आधुनिक मिक्स्ड मार्शल आर्ट्स, एकल सहन चुनौती, उच्चपहाडी कुस्ती, र पर्वतीय मुक्केबाजीमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिता नेपाली मैदानमा आयोजना गरे, खेलाडी, अनुसन्धानकर्ता, र पर्यटक विश्वभरि आकर्षित हुन्छन् ।
क्षत्रीय परम्परा र युद्धकौशल
क्षत्री समुदायले बाल्यकालदेखि प्रशिक्षण, उच्च प्रोटिनयुक्त भोजन, ढाल र तरवारको युद्धकौशल, र अनुशासित प्रशासनिक संरचनाले गर्दा सधैं युद्धकला उत्कृष्टता प्रदर्शन गरेको छ । बलभद्र कुँवरदेखि भीमसेन थापा, अमरसिंह थापा र जंगबहादुर राणासम्म, छेत्री योद्धाहरूले रणनीति, सहनशीलता र साहस देखाए । जंगबहादुरको अभियान, जसमा तिब्बत जित्ने र १३ महिनामा चिनियाँ किल्ला कब्जा गर्ने कार्य समावेश छ, मानसिक तीक्ष्णता र शारीरिक सहनशीलताको उदाहरण हो ।
नेपालले यस विरासतबाट आधुनिक युद्धकला खेलकुद विकास गर्न सक्छ-हतियारमुक्त अभ्यास, सहनशीलता चुनौती, रणनीतिक प्रशिक्षण। युवा आफ्ना पूर्वजोहरूको युद्धकला पुनःजोड्न सक्छन्, हिंसाविहीन तर संरचित र गर्वपूर्ण तरिकाले।
राष्ट्रिय खेलकुद पूर्वाधार
सत्य खेलकुद क्रान्तिका लागि पूर्वाधार विकेन्द्रीकरण आवश्यक छ। केवल काठमाडौंले राष्ट्रिय खेलकुद धारण गर्न सक्दैन । प्रत्येक जिल्लामा बहुउद्देश्यीय स्टेडियम, क्रिकेट मैदान, सम्भव भएमा घोडा दौड ट्र्याक, इनडोर हल (भलिबल, बास्केटबल, जूडो, मिक्स्ड मार्शल आर्ट्स), र प्रशिक्षण केन्द्र आवश्यक छन्।
रणनीतिक केन्द्रहरू हुन सक्छन्स् नेपालगञ्ज—क्रिकेट र एथ्लेटिक्स, लुम्बिनी—शान्ति खेलकुद कूटनीति, काठमाडौं उपत्यका—राष्ट्रिय लिग मुख्यालय, गण्डकीरगोरखारतनहुँ—उच्चपहाडी सहन खेलकुद, चितवन—साहसिक खेल, विराटनगर—उत्पादन र खेलकुद सामग्री, राजविराज—सीमापार क्षेत्रीय लिग, पोखरा—पर्यटन-आधारित चरम खेल । ७७ जिल्लामा स्टेडियम बनेपछि, नेपाल राष्ट्रिय खेलकुद मेसिन बन्न सक्छ ।
खेलकुद– आर्थिक इञ्जिन
खेलकुद केवल मनोरञ्जन होइन—यो उद्योग हो । प्रशिक्षक, फिजियोथेरापी, स्टेडियम व्यवस्थापन, प्रसारण, पत्रकारिता, वस्त्र र मर्चेंडाइज, पर्यटन, कार्यक्रम व्यवस्थापन, खेलकुद चिकित्सा, पोषण र क्लब प्रशासनमा रोजगार सिर्जना हुन्छ । राष्ट्रिय फुटबल, क्रिकेट, मार्शल आर्ट्स, भलिबल लिगले हजारौं अवसर खोल्छ । उच्चपहाडी खेलकुदले अन्तर्राष्ट्रिय सहभागिता ल्याउँछ, होटल, एयरलाइन, स्थानीय व्यापार, ब्रान्डिङ, र विश्व सञ्चार माध्यमको ध्यान आकर्षित गर्छ । राष्ट्रिय प्राथमिकताका रूपमा खेलकुदले पर्यटन बढाउँछ, पर्यटनले अर्थतन्त्रलाई गति दिन्छ ।
खेलकुद– राजनीतिक स्थिरताको लागि उपाय
नेपाल सधैं सयौं राजनीतिक पार्टी र अनगिन्ती स्वार्थ समूहको भार उठाउन सक्दैन। पश्चिमेली लोकतन्त्र ३–४ प्रमुख पार्टीसँग सफल हुन्छन् किनभने समाज व्यवस्थित, संलग्न र उत्पादक हुन्छ। संरचित संलग्नता नहुँदा युवाको ऊर्जा राजनीतिक अराजकतामा झर्छ, जस्तो कि सेप्टेम्बर २०२५ आन्दोलनले देखायो। प्रत्येक चक्र नयाँ गुट, स्थानीय पार्टी र दबाब समूह निम्त्याउँछ, राजनीति व्यवसायिक प्लेटफर्ममा रूपान्तरण हुन्छ।
खेलकुदले वैकल्पिक पहिचान दिन्छ: क्लब प्रेमको माध्यमबाट गुटबन्दी कम, प्रतिस्पर्धाबाट आत्मअनुशासन, र सडकबाट अनुशासन । खेलकुदमा संलग्न युवा आफ्नो ऊर्जा स्टेडियममा खर्च गर्छन्, सडकमा होइन ।
खेलकुदयुक्त राष्ट्रको दृष्टि
नेपालका युवाले केवल नाराहरू मात्र होइन, स्पष्ट दिशा चाहन्छन् । खेलकुद केवल मनोरञ्जन होइनस यो राष्ट्रनिर्माण हो । उच्चपहाडी शारीरिक क्षमता अध्ययन, स्वदेशी खेलकुद विकास, जिल्लाभर पूर्वाधार निर्माण, शिक्षामा खेलकुद एकीकरण, राष्ट्रिय लिग र क्लब सिर्जना, पर्यटन र अर्थतन्त्रसँग खेलकुदको सम्बन्धले नेपाललाई राजनीतिक रूपमा असन्तुष्ट राष्ट्रबाट युवाकेन्द्रित विश्व खेलकुद शक्ति बनाउँछ ।
नेपालसँग प्रतिभाको खानी छ, उच्चपहाडी शारीरिक क्षमता, युद्धकला इतिहास, बहुजातीय शक्ति, प्राकृतिक सहनशीलता— विश्वस्तरमा अनुपम । संरचनाबिना प्रतिभा निराशा बनिन्छ, दिशा बिना उर्जा क्रोधमा परिणत हुन्छ । खेलकुद त्यो पुल हो ।
यदि नेपालले खेलकुदलाई राष्ट्रिय संस्कृतिको रूपमा अंगिकार गर्छ भने, हामी युवालाई अनुशासित बनाउन सक्छौं, अर्थतन्त्र सुदृढ पार्न सक्छौं, विश्वस्तरको पहिचान निर्माण गर्न सक्छौं, राजनीतिक विभाजन घटाउन सक्छौं, पर्यटन आकर्षित गर्न सक्छौं, र राष्ट्रलाई गर्वसहित एकताबद्ध बनाउन सक्छौं ।
खेलकुद केवल शौख होइन । खेलकुद राष्ट्रिय रणनीति हो । खेलकुद नै भविष्य हो, जुन नेपालले पाउन योग्य छ । जब मानिसहरूले तपाईँमाथि भरोसा गर्छन्, त्यो भरोसाको गहिराइ—र कहिलेकाहीँ त्यो भरोसाको पवित्र निरपराधता—हामीलाई थाहा नै हुँदैन । कुनै–कसैलाई तपाईँको वक्तृत्व, तपाईंको सार्वजनिक उपस्थिति, आत्मविश्वास, पोशाक वा पहिरनले आकर्षित गरेको हुन सक्छ । अरूलाई भने तपाईँका लेख, तपाईँको मिशन, र तपाईँले प्रस्तुत गर्नुभएको राष्ट्रिय दृष्टिले साँच्चै छोएको हुन सक्छ ।
तर नेतृत्वको वास्तविक परीक्षा केही असहज, तर अत्यन्त मौलिक रणनीतिक प्रश्नहरूले गर्छन् । गगन थापा, विश्वप्रकाश शर्मा, बालेन शाह, रवि लामिछाने—के तपाईंहरू बीपी कोइराला, जवाहरलाल नेहरू र राजा वीरेन्द्रको परम्परागत ‘असन्लग्नता’ सिद्धान्त भन्दा पर गएर लोकतान्त्रिक मूल्य र आधुनिक पूँजीवादी महाशक्तिसँगको सक्रिय साझेदारीमा आधारित नयाँ गठबन्धन संरचना खोज्न तयार हुनुहुन्छ ?
के तपाईंहरू उत्तरका प्रतिबन्धित सीमाक्षेत्रहरूलाई नियमनसहित पर्यटनका लागि खोल्ने र नेपालको वास्तविक कम्प्यारेटिभ एडभान्टेज अनुरूप पर्यटन– केन्द्रित पूर्वाधार बजेटिङ अवलम्बन गर्ने पक्षमा हुनुहुन्छ ? के तपाईं बफर जोनका बसोबासहरूको वैज्ञानिक पुनःस्थापन, हिमाली आतिथ्य–करिडोरहरूको निर्माण र उच्च भेगलाई दिगो समृद्धिको इन्जिन बनाउने सुविधायुक्त सेवा–केन्द्रहरूको विकास गर्ने नीतिको समर्थन गर्नुहुन्छ ?
के तपाईं संरक्षण नीतिलाई आधुनिकीकरण गर्दै वैज्ञानिक रूपमा व्यवस्थापित राष्ट्रिय निकुञ्जहरू, जहाँ जडीबुटी परिष्करण उद्योग, नियंत्रित इको–टुरिज्म गतिविधि र उच्च–उडान हवाई आधारसमेत (एयरबेस) निर्माण गर्न सकिने बहुउपयोगी संरचना स्वीकार गर्न तयार हुनुहुन्छ ?
र, अन्तिम प्रश्न—
के तपाईं नेपाललाई भारतीय नाकासँग जोड्ने र समुद्री बन्दरगाहसम्म सहज पहुँच दिने ४–६ लेनको आर्थिक एक्सप्रेसवे निर्माणलाई समर्थन गर्नुहुन्छ ? जसले नेपालका निर्यात लागत घटाउँछ, प्रतिस्पर्धात्मकता बढाउँछ र नेपाललाई क्षेत्रीय मूल्य–श्रृंखलामा (रिजनल भ्याल्यु चेन्स) जोडिदिन्छ ?
अन्यथा म यो देशको प्रधानमन्त्री बन्छु यो देशलाई राष्ट्र बनाउनेछु। यी साधारण नीतिगत प्रश्नहरू होइनन्। यिनै प्रश्नहरूले निर्धारण गर्छन्— नेपाल ऐतिहासिक हिच्किचाहट र पुराना सिद्धान्तमा अड्किन्छ कि आधुनिक, जोडिएको, आत्मविश्वासी, समृद्ध गणतन्त्रमा रूपान्तरण हुन्छ। यही हो वास्तविक नेतृत्वको परीक्षा । र, राष्ट्र हेरेर बसेको छ।
(लेखक विघटित प्रतिनिधिसभाका सदस्य हुन् ।)
