सत्ता ज्ञानेन्द्रको हातमा थियो । शाही नेपाली सेना युद्धमा मात्रै होइन प्रकाशनमा पनि सक्रिय थियो । जंगल पसेको माओवादी र सडकका सात दलहरुबीचमा १२ बुँदे समझदारी भएकै थिएन । शान्ति प्रक्रिया सुरु हुन त झन त्यो वेलै थिएन । त्यही वेला भारतीय सेनाका अवकाशप्राप्त जर्नेल अशोककुमार मेहताले एक चर्चित पुस्तक लेखे- ‘द रोयल नेपाल आर्मीः मिटिङ द मावेस्ट च्यालेन्ज’ ।
तत्कालीन शाही नेपाली सेनाले माओवादी चुनौती सामना गर्नुपर्ने बारेमा पुस्तक लेखिएको हो । पुस्तक भारतका चिनिएका थिंक ट्यांकले प्रकाशन गरेका थिए । अब्जरभर रिसर्च फाउन्डेसन प्रकाशक हो । उक्त फाउन्डेसन धेरै प्रभावशाली छ । अहिले भारतमा हालसालै सकिएको बहुचर्चित राइसिना डाइलगको आयोजक त्यही फाउन्डेसन हो । राइसिना डाइलगको पछिल्लो आठौं संस्करणमा बिल गेट्सदेखि बेलायती पूर्वप्रधानमन्त्री टोनी ब्लेयर, इटालीकी वर्तमान प्रधानमन्त्री गिओर्गिया मोलेनीसम्म आएका थिए । भारतलई विश्व मञ्चमा चिनाउने भूराजनीति र भूरणनीतिक मञ्च हो राइसिना डाइलग ।
जर्नेल मेहता नेपाली बोल्न सक्छन् । उनी भारतीय सेनाको फिफ्थ गोर्खामा आबद्ध थिए । सन् १९६२ मा कंगोमा शान्ति मिसनमा जाँदा चीनसँगको युद्धमा भाग नलिएका मेहताले सन् १९५७ देखि १९९१ सम्म भारतले लडेका सबै युद्धमा सहभागिता जनाएका छन् । मेहताले नेपालमा ३० हजार किलोमिटर पैदलयात्रासमेत गरेका छन् । माओवादीको आधार क्षेत्र रोल्पा-रुकुममा माओवादी युद्ध सुरु हुने समयमै मेहताले पैदल यात्रा गरेका थिए ।
नेपाली सेनासँगको भारतीय सेनाको परम्परागत सम्बन्धदेखि माओवादी आधार इलाकासम्म पुगेर माओवादीका नेतृत्वसँग व्यक्तिगत सम्बन्धको अनुभव लिएका मेहताले तत्कालीन सेना र माओवादी लडाकू दुवैको कुरा पुस्तकमा लेखेका छन् ।
नेपाली नौजवान भारतीय सेनामा भर्ती सन् १८१५ को अंग्रेजसँगको समझदारीभन्दा अगाडि सुरु भएको मेहताको तर्क छ । सन् १८१५ भन्दा अगाडि पञ्जाबका महाराजा रञ्जित सिंहको सेनामा लाहोर पुगेर भर्ती हुने गरेको र त्यसैको आधारमा नेपालमा लाहुरे नाम भएको उनले तर्क गरेका छन् ।
मूलतः पुस्तक शाही नेपाली सेनालाई सुधारको पक्षमा लेखेको भनिएको छ । माओवादीसँग जुध्न सेनाले शाही नाम नजोड्न, समावेशी हुन र गुप्तचर बलियो बनाउनदेखि प्रधानमन्त्रीले राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार राख्नसम्मका सुझाव मेहताले दिएका छन् । कतिपय उनले दिएका माओवादीका सूचनाहरुसहित साबित जस्तै देखिएका छन् । उनले पुस्तकमा माओवादीसँग ४ हजारमात्रै हतियार भएको लेखेका छन् ।
शान्ति प्रक्रियामा आएको माओवादीले पनि झन्डै त्यही हाराहारीको हतियारमात्रै देखाएको थियो । नेपाली नौजवान भारतीय सेनामा भर्ती सन् १८१५ को अंग्रेजसँगको समझदारीभन्दा अगाडि सुरु भएको मेहताको तर्क छ । सन् १८१५ भन्दा अगाडि पञ्जाबका महाराजा रञ्जित सिंहको सेनामा लाहोर पुगेर भर्ती हुने गरेको र त्यसैको आधारमा नेपालमा लाहुरे नाम भएको उनले तर्क गरेका छन् । सन् १९७१ मा बंगलादेशलाई स्वतन्त्र गराउन भारतीय सेनाले सफलता पाएपछि मात्रै नेपाली सेना भारतीय सेनालाई बलियो सेना मान्न तयार भएको तर्क मेहताको छ ।
सन् १९५० को नेपाल-भारत सन्धि सन् १९२३ को नेपाल-बेलायत सन्धिकै संक्षिप्त संस्करण भएको मेहता बताउँछन् । सन् १८५७ को सिपाही विद्रोह, भारत स्वतन्त्र भएपछि सन् १९४८ मा नेपालले सैन्य सहयोग दिएको, भारत-पाकिस्तान युद्धपछि सन् १९६५ मा कास्मिरमा नेपाली सेनाका सैन्य पर्यवेक्षकहरु पुगेको प्रसंग ल्याएर पनि मेहताले नेपाली सेनाको युद्धको अनुभवै नभएको तर्क गरेका छन् ।
यस्तै उनले नेपाली सेना राजाको निजी सम्पत्ति जस्तै भएको अर्को तर्क गरेका छन् । यो तर्क गलत हो । यदि नेपाली सेना राजाकै निजी सम्पत्ति सरह हुन्थ्यो भने गणतन्त्र घोषणामा नेपाली सेनाले असहयोग गर्थ्यो ।
सन् १८५७ को सिपाही विद्रोह, भारत स्वतन्त्र भएपछि सन् १९४८ मा नेपालले सैन्य सहयोग दिएको, भारत-पाकिस्तान युद्धपछि सन् १९६५ मा कास्मिरमा नेपाली सेनाका सैन्य पर्यवेक्षकहरु पुगेको प्रसंग ल्याएर पनि मेहताले नेपाली सेनाको युद्धको अनुभवै नभएको तर्क गरेका छन् ।
नेपाली सेनाका उच्चस्तरीय अधिकारी र माओवादी नेतासँग कुराकानी गरेको बताएका मेहताले दिएका माओवादीका हतियार, सेनाको संख्याको कुरा हेर्दा उनले व्यक्तिगत सूचना र सम्बन्धको आधारमा नभएर गुप्तचरी सूचनाको आधारमा लेखेको देखिन्छ । प्रश्न पनि आउँछ कतै मेहताले माओवादी युद्ध सुरु हुँदाताका रोल्पा-रुकुममा पैदलयात्रा गुर्नको कारण कतै माओवादीसँगको जानकारी भारतीय संस्थापनलाई दिन वा माओवादीलाई स्थलगत यात्रामा गएर जानकारी दिन त होइन ? खैर जे होस्, १२ बुँदे सम्झौताभन्दा अगाडि आएको पुस्तकमा मेहताले माओवादीका जनवर्गीय संगठनहरुदेखि केन्द्रीय नेताहरुसम्मका नाम सूचीबद्ध लेखेका छन् । उनी माओवादीको सबै सूचनामा पारंगत थिए भन्ने प्रमाण यसले दिन्छ ।
अधिकांश तर्कमा नेपाली सेनासँग हार्डलाइन र माओवादीसँग सफ्ट लाइन लिएका मेहताले सेनालाई माओवादीसँग जुध्नसक्ने हतियार भएको तर गुप्तचरी सूचना नभएको लेखेका छन् । नेपाल प्रहरीसँग भने सूचना भएको तर शक्ति नभएको लेखेका छन् । सेना र प्रहरीको संगठनात्मक द्वन्द्व नभएको भए माओवादीलाई धेरै शक्तिशाली हुन नदिने अवस्था हुने मेहताको तर्क छ । यस्तै उनले माओवादीले युद्धबाटै नेपाली सेनालाई जित्ने अवस्था सन् २००२ बाट नदेखिएको लेखेका छन् । माओवादीले देशका ८० प्रतिशत भूभाग कब्जा गरेपनि त्यो कब्जा राज्य नपुगेर भएको मेहताले लेखेका छन् । राज्यको उपस्थिति भएका बलिया क्षेत्रहरुमा माओवादीले कब्जा गर्न नसकेको र काठमाडौं कब्जा कहिल्यै सम्भव नहुने उनले लेखेका छन् ।
नेपाली सेना भारतसँग मात्रै मित्रवत हुनुपर्ने अन्य भारतीय संस्थापनका अनुहारहरुको जस्तै तर्क मेहताको पनि छ । तत्कालीन सेनापति प्रज्ज्वलशमशेर राणाले पाकिस्तानी राजदूतसँग खाना खाएको सूचना आउँदा काठमाडौंको भारतीय दूतावासमा तरंग फैलिएको उनले लेखेका छन् ।
पुस्तक नेपाली सेनासँग पक्षपाती देखिएको छ । यो पक्षपातको मेहताले पनि पुस्तकको सुरुमै स्वीकार गरेका छन् । नेपाली सेनासँग केही पक्षपाती देखिए पनि मेहताको पुस्तक तत्कालीन युद्धको समयको नेपाली सेना, माओवादी लडाकु, त्यस बखतका मूलधारे सुरक्षा बहसका खुराकहरु पढ्न यो पुस्तक सहयोगी छ ।
जीवन यात्रामा भेटिएका अनेक पात्रहरुले मलाई लेख्न लगाउँछन् । अनि म जानी नजानी लेख्छु । किनभने म ती पात्रहरुलाई प्रेम गर्दछु । मैले मेरा सारा कविताहरु यात्रामा भेटिएका तिनै पात्रहरुबाट टिपेको हुँ । मैले मेरा कविताहरु नदी किनारमा गिट्टी कुटिरहेका नानीहरुका रक्ताम्मे औंलाहरुबाट टिपेको हुँ । देउरालीमा तोक्माको भरमा भारी अड्याएर सुस्केरा काडिरहेका भरियाहरुका चर्चरी फुटेका पाइतलाबाट टिपेको हुँ । जुगजुग पहिले साम्राज्यहरुको युद्धमा हराइगएको लाहुरेले आफ्नी मायालुसँग ‘दशैंमा फर्की आउने’ गरेको बाचाबाट टिपेको हुँ । कफिनमा बन्द हुनुअघि अनकन्टार मरूभूमिमा भेंडा चराइरहेको मजदुरको असहाय, पीडापूर्ण र एक्लो अन्तिम उच्छवासबाट टिपेको हुँ । विदेशिएका सन्तानलाई कुर्दाकुर्दै अस्ताचलको घामजस्ता बनेका असहाय आमाबाबाको आँखाबाट खसिरहेका आँसुबाट टिपेको हुँ । हिरासतमा मारिए पनि बेपत्ता ठानिएका लावारिस शहीदहरुका अनाथ नानीहरुका अतृप्त इच्छाहरुको पीडा पोखरीबाट टिपेको हुँ ।
कविहरुले अनेक तहको कल्पना गरेर आफ्नो कुरा, आफ्नो समाज, देश र समग्र जातिको भलोको लागि हुन सक्छ कि भनेर आफ्ना विचारहरु लिएर आउँछन् । कवि पराजित पोमुले पनि इतर आवाज भनेर नयाँ आवाजको खोजी उहिल्यैदेखि गरेका हुन् । मूलधारका आवाजमात्रै सबैको आवाज होइन । मूलधारले धेरैथोक ढाँटेको छ, झूट बोलेको छ । धेरैको आवाज सुन्नै नसकिने सानो र साँघुरो बनाएको छ । तर, ती आवाजको पनि खोजी हुनुपर्यो नि ! सानो आवाजको अस्तित्वहीनताले ठूलो आवाजलाई बलियो बनाउन सक्दैन । ठूलो आवाज नै सानो आवाजसँग तुलना गरेर ठूलो बन्ने हो । सानो आवाजको तुलनामै ठूलो आवाज बन्ने हो । सानो आवाज नै छैन भने ठूलो आवाजमाथि गहिरो प्रश्न उठ्छ ।
उनले चिठी त बुझिन् । सामान्य अक्षर चिने पनि पढिहाल्न नसक्ने रहिछन् । उनलाई आमाबाले गाली गरेछन् । गाउँमा पढ्न सक्ने मान्छेलाई चिठी पढ्न लगाइछन् । यसपछि त झनै हल्लाखल्ला भएछ । उनलाई सबैले जिस्क्याउन थालेछन् ।
(यो प्रसंग उपराष्ट्रपति नन्दबहादुर पुन ‘पासाङ’को प्रकाशोन्मुख आत्मकथाबाट लिइएको हो । पासाङको आत्मकथा घोष्ट राइटिङ नेपालमार्फत् प्रकाशनको अन्तिम तयारीमा रहेको छ ।)
पुस्तकमा ज्ञानेन्द्रसँग गिरिजाको विवाद बढ्दै गएको र दरवारको समर्थन देउवालाई रहेको उल्लेख छ । त्यो वेलासम्म देउवाले दरबारको मात्र नभई माओवादी र दिल्लीको पनि विश्वास जितिसकेका हुन्छन् । तर, राजासँग मिलेर देउवाले संसद विघटन गरेपछि राजा हावी हुँदै गए । कोइराला भने त्यही बहानामा माओवादीसँग नजिक भइरहेका थिए ।
२०३४ सालतिर काठमाडौं टेकेपछि भूपालले गीत लेखे । संगीत भरे । रेडियो नेपालमा भ्वाइस टेस्ट पास गरे र गायक पनि बने । ‘पूर्वै जाने रेल’ नामको पूर्वेली लोकभाका त खूबै चल्यो पूर्वतिर । उनैले लेखेको ‘कतिञ्जेल धाउँछौ दाइ धरान धनकुटा’ गीत त अहिले पनि उत्तिकै सुनिन्छ ।
काठमाडौं आएदेखि अहिलेसम्म लामो समयसम्म खासै जागिर गरेका छैनन् उनले । बढीमा पाँच सात महिना गरे होलान् । बाँकी कविता लेखनमै अधिकांश ऊर्जाशील समय बिताए । बरु पहिचानको मुद्दामा बलियो गरी निरन्तर लेखिरहे । सँगै उत्पीडित, उपेक्षित, सीमान्तमा बाँचेकाहरुमा नियमित कलम चलाइरहे ।
वैचारिक र राजनीतिक हिसाबले भूपाल माओवादी पार्टीसँग नजिक छन् ।
